O qo‘shmurodov, B. Shukuriddinov

3912-§. Mineral hosil qiluvchi ekzogen jarayonlar

Ekzogen mineral hosil qiluvchi jarayonlar yer po‘stining yuqori va yuza qismida ro‘y beradi.

Nurash jarayoni. Yer po‘stining yuza qismida minerallar va tog‘ jinslarining harorat, suv, gazlar va organizmlar ta’sirida yemirilib kimyoviy parchalanishiga «nurash» deb ataladi.

Nurash jarayoni asosan ikki xil bo‘ladi: fizik nurash va kimyoviy nurash.

Fizik (mexanik) nurash. Bunday nurashda tog‘ jinslari quyosh harorati ta’sirida isib, kengayib va siqilib, natijada mexanik parchalanadi. Hosil bo‘lgan bo‘lakli maxsulotning bir qismi o‘z o‘rnida qoladi, bir qismi esa suv oqimi yordamida boshqa erga olib ketiladi. Mexanik parchalanish natijasida tog‘ jinsi bo‘laklarining to‘planishidan ko‘pgina og‘ir metallarning sochma konlari paydo bo‘ladi.

Kimyoviy nurash esa tog‘ jinslari va minerallarni kimyoviy yemiradi. Bu esa tashqi muhitga chidamli bo‘lgan yangi minerallarning hosil bo‘lishiga olib keladi. Oson eruvchan minerallar suvli eritma tarkibida suv havzalariga eltib tashlanadi va u yerda elementlar o‘zaro birikib yangi cho‘kma konlar paydo qiladi.

Kimyoviy nurash jarayoni ketayotgan joyda (nurash po‘sti) aluminiy gidrooksidlari to‘planib, boksitlarni hosil qiladi.

Ma’danli minerallar, ayniqsa sulfidli minerallar kimyoviy nurash natijasida oson yemiriladi va oksidlangan ikkilamchi minerallarga aylanadi. Bularga sulfatlar, oksidlar, karbonatlarni misol qilib keltirish mumkin. Natijada nurash po‘stida oksidlanish zonasi paydo bo‘ladi. Bunday zonalar sulfidli foydali qazilma konlar ustki qismida joylashadi.

Cho‘kish jarayonida olib kelingan mahsulotlar tabiiy omillar ta’sirida saralanib yotqiziladi. Bo‘lakli jinslar shu yo‘l bilan hosil bo‘ladi.

Kimyoviy cho‘kmalar chin va kolloid eritmalardan cho‘kib hosil bo‘ladi. Ayniqsa tuzlar, ya’ni gips, galit, karnallit kabilarning to‘planishi shunday kechadi.

Biokimyoviy cho‘kmalar asosan tirik organizmlar va bakteriyalarning hisobiga hosil bo‘ladi. Ular fosforitlar, sof oltingugurt, temir va marganets ma’danlari hosil bo‘lishida katta ahamiyatga ega. Bulardan tashqari organik ohaktoshlar, bo‘r jinslari, ko‘mir, torf va yonuvchi slanetslar ham biokimyoviy cho‘kmalar hisoblanadi.