O o ’ ’ z z b b e e

 VALYUTA RISKLARINI BOSHQARISH. 
Odatda valyuta risklari banklarda turli usullarda boshqariladi. Bank ichki tizimida 
valyuta risklarini boshqarishning birinchi qadami bo‘lib, valyuta operatsiyalariga limitlar 
o‘rnatilishi hisoblanadi. Xususan qo‘yidagi bir qator limitlar keng tarqalgan: 
1.Xorijiy davlatlarda limitlar (mijozlar va kontrhamkorlar bilan bir kun mabaynida 
operatsiyalar o‘tkazish uchun har bir alohida mamlakat summasida maksimal darajadagi 
qiymat o‘rnatiladi). 
2. Konthamkorlar va mijozlar bilan operatsiyalarga limitlar (har bir kontrhamkor, 
mijoz yoki mijozlar turiga operatsiyalar o‘tkazish uchun maksimal darajadagi qiymat 
o‘rnatiladi). 
3. Dastak limitlari (savdo uchun valyutalar va savdo dastaklari uchun lozim 
bo‘lgan ro‘yxatni belgilangan holda foydalanilgan dastaklar va valyutalar bo‘yicha 
cheklovlarni o‘rnatish). 
4. Har bir kun va dilerga limit o‘rnatiladi (savdo qilinayotgan xorijiy valyuta, har 
bir alohida diler va har bir alohida dastak uchun keyingi kunga o‘tkazishning ehtimoliy 
ulushi bo‘yicha, odatda, ehtimoliy ochiq pozitsiyaning maksimal hajmi o‘rnatiladi). 
5. Zarar limiti (maksimal darajadagi zaralar hajmi o‘rnatiladi, bundan so‘ng esa, 
barcha ochiq pozitsiyalar zarar bilan qoplanishi mumkin). Ba’zi banklarda bunday limit 
har ish kuniga yoki alohida davrga belgilanadi, ba’zi banklarda 7 alohida dastaklarga 
taqsimlanadi, ba’zilarida esa, alohida dilerlarga o‘rnatilishi mumkin. Limitlardan tashqari 
jahon amaliyotida valyuta xatarlarining qo‘yidagi usullari qo‘llaniladi: 
- aktiv va passivlar bo‘yicha valyuta oldi-sotdisining o‘zaro hisobi, u «METching» 
usuli deb atalib, unla valyuta chiqimining ko‘rsatkichidan valyuti kirimi hisob qilinishi 

---

50
yordamida bank ularning hajmiga va o‘z navbatida o‘z xatarlariga ta’sir o‘tkazish 
imkoniyatiga ega bo‘ladi;
- «netting» usulining qo‘llanilishi, ya’ni bunda valyutalarni mustahkamlash 
evaziga bitimlar miqdorini qisqartirishning maksimal imkoniyati. Buning uchun banklar 
bo‘linmalar tashkil etib, bu bo‘limlar xorijiy valyutalarni oldi-sotdi qilish bo‘yicha 
buyurtmalar tushishini muvofiqlashtirib boradi; 
- axborot mahsulotlariga egalik qilish yordamida qo‘shimcha axborotlar olish, 
bunda ixtisoslashgan firmalarning real vaqt tartibida valyuta kurslari va so‘nggi 
axborotlari harakatlari ifodalangan bo‘ladi; 
- har kunlik asosda valyuta bozorlarini chuqur o‘rganish va tahlil etish. 
 VALYUTA RISKINI BAHOLASH USULLARI VA RISKNI PASAYTIRISH
OMILLARI
O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga yo‘naltirilgan moliya tizimi o‘rnatilishi 
sharoitida moliyaviy munosabatlarni korxona darajasida muvofiqlashtirish mexanizmi 
iqtisodiy munosabatlar makroregulyatorlari kabi muhim ahamiyatga ega.
Ma’lumki, risk so‘zi barcha lug‘atlarda «zarar ehtimoli» ma’nosida ta’riflanadi.
Xavf-xatar amalga oshirilgan bitim, kelishuv yoki bozorning boshqa tranzaksiyasi 
natijasida qat’iy ishonmaslikni bildiradi. 
Bu tabiiy albatta, chunki tijoratda u yoki bu xo‘jalik operatsiyalar xususiyatlaridan 
kelib chiqadigan pul yo‘qotishlar xavfi doim mavjud bo‘lgan va bo‘ladi. 
Umumiy holda, riskni boshqarish deganda, keyingi zarar miqdorini 
chegaralashga olib keladigan oldini olish hatti-harakatlar konkret to‘plami yordamida 
favqulotda vaziyatlardagi himoyalanishni anglatadi. Riskni boshqarish metodi deganda, 2 
turdagi xatti-harakatlar tushuniladi: a) bir xil turdagi risk ostidagi tadbirkorlar o‘rtasidagi 
xatarni qayta taqsimlash yoki b) sug‘urta firmasiga yordam uchun murojaat qilish. 
Moliyaviy riskni boshqarish metodlari amalga oshirish usuliga ko‘ra jismoniy va 
iqtisodiy himoyaga ajratiladi. Investor moliyaviy riskni pasaytirishning ma’lum bir turini 
tanlaganida qo‘yidagi qoidalardan kelib chiqqan holda, ish tutishi lozim: 
- o‘z kapitalidan ko‘proq kapitalga tavakkal qilib bo‘lmaydi; 
- kichik ish uchun katta mablag‘ni riska qo‘yish mumkin emas. 
Mazkur tamoyillar amaliyotda shuni anglatadiki, avval mazkur tur risk bo‘yicha 
mavjud bo‘lgan maksimal zararni hisoblab chiqib, uni o‘z kapitali hajmi bilan taqqoslash 

---

51
lozim, keyin esa ehtimolni maksimal zarar o‘z moliya resurslar umumiy hajmi bilan 
solishtirish kerak. Oxirgi bosqichda mazkur risk bankrotlikka olib kelish-kelmasligini 
aniqlash lozim. SHunday qilib, moliyaviy risklarni boshqarish nazariyasining barcha 
jamiyatlari ishtirok etadi: rejalashtirishdan tortib to nazorat qilishgacha. 
Shunday qilib, daromadlar va xarajatlar turli valyutada aks etadigan har bir korxona 
valyuta riski ta’siri ostiga tushadi. SHu sababli, valyuta kursining favqulotda pasayishi 
juda katta yutuqqa yoki zararga olib kelishi mumkin. SHunday ekan, bu korxona va 
tashkilotlar o‘zlarida valyuta riskini baholash hamda faoliyatini optimal tarzda tashkil 
qilishlari mumkin. 
Faqatgina mazkur tizimlashgan maqsadli tadbirlar orqali xalqaro operatsiyalar 
ishtirokchilari nafaqat o‘z daromadlari qiymatini saqlashlari, balki qulay sharoitda 
qo‘shimcha darormadga ham ega bo‘lishlari mumkin. Buning uchun albatta har bir 
korxonada valyuta riskini baholash bilan maxsus ekspert mutaxassislar shug‘ullansalar 
maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Valyuta riskini oldini olish yoki undan himoya qilish uchun chet el valyutasining 
qiymati ko‘tarilish yoki qadrsizlanishi riskidan turlicha xedjirlash usullari tarqalmoqda. 
Valyuta fyuchers bitimlari xedjirlash usullaridan eng keng tarqalgani hisoblanadi. 
Valyuta fyuchers bo‘yicha sotuvchi belgilangan narx bo‘yicha chet el valyutasiga 
kelishilgan summani belgilangan narx bo‘yicha chet el valyutasiga kelishilgan summani
belgilangan muddatda sotish, xaridor esa, sotib olish qimmatining ko‘tarilishi 
tavakkalidan xedjirlash va bitimni to‘lashga olingan valyuta qiymatining pasayishidan 
xedjirlash farq qilinadi. Birinchi holda, importchi mijoz o‘zini tashqi savdo bitimi 
to‘lovini bajarish maqsadida chet el valyutasini sotib olish paytidagi qiymat ko‘tarilish 
tavakkalidan himoya qiladi. Importchi tuzilgan bitim bo‘yicha eksportchiga to‘lovni 
bajarish uchun yaqin kelajakda chet el valyutasining sotib olishi zarurligini oldindan 
bilib, bank vositasidagi eksportchi bilan hisob-kitob qilish paytida uni qoniqtiradigan 
muayyan qarz bo‘yicha fyucherslarni chet el valyutasida sotib oladi. Agar eksportchi 
bilan hisob-kitob qilish muddati etgunga qadar chet el valyutasining narxi yoki kursi 
ko‘tarilsa, importchi o‘sha o‘zi sotib olgan fyuchers bitimini yuqori kurs bo‘yicha sotadi. 
Olingan foyda eksportchi bilan hisob-kitob qilish paytida endi amalda sotib oldinadigan 
chet el valyutasining yuqori qiymatini qoplaydi. Olinadigan chet el valyutasini 
qiymatining kutiladigan pasayishi riskidan himoya qilish lozim bo‘lgan holda eksportchi 
oldiniga fyuchers bitimini hali ham yuqori narxda sotadi. So‘ngra kutilganidek, chet el 
valyutasining joriy kursi haqiqattan ham pasayganda eksportchi fyuchers valyuta bitimini 
endi nisbatan arzon narxda sotib oladi. Olingan foyda imkonidan amalda olingan chet el 
valyutasining pasaygan qiymatini qoplaydi. 

---

52
Valyuta riskidan himoya qilishning boshqa usullari ham mavjud: - valyuta opsioni, 
valyuta svoplari, forvard bitimlar.