О. Mavlonov, Т. Tilavov, В. Aminov biologiya

bo'lim
ulardan ketuvchi nervlar va nerv
Vegetativ nerv sistemasi
ichki organlar faoliyatini boshqaradi. Avtonom nerv 
sistemasi mustaqil boiib, bizning ixtiyorimizga bo‘ysunmaydi. Uning ishi o‘z- 
o‘zidan boshqariladi. Masalan, odam o‘z xohishi bilan ovqat hazm bo‘lishini, 
siydik ajralishini yoki qon aylanishini to‘xtatolmaydi.
Vegetativ nerv sistemasi simpatik va parasimpatik qismlarga bo‘linadi. 
Simpatik
nervlar
orqa miyaning ko‘krak va bel qismidan, 
parasimpatik nervlar
bosh 
miyaning quyi qismidan va orqa miyaning dumg‘aza qismidan chiqadi. Simpatik 
va parasimpatik nervlar barcha ichki organlarga boradi. Ular organlarga qarama- 
qarshi ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, simpatik nervlar yurak urishini kuchaytiradi, 
qon bosimini oshiradi, ichak muskullari qisqarishini pasaytiradi, nafas olishni 
yengillashtiradi, ter ajralishini kuchaytiradi. Parasimpatik nervlar bu jarayonlarga 
aks ta’sir ko‘rsatadi.
124

---

Topshiriqlarga javob yozing va javobingizni tekshirib ko'ring:
1. Tuzilishi va funksiyasiga ko‘ra nerv sistemasi bo‘limlari va ularning xususiyatlarini 
juftlab yozing: A - markaziy, В - somatik, D - periferik, E - vegetativ, F - simpatik, 
G - parasimpatik; 1 - ishi o‘z-o‘zidan boshqariladi, simpatik va parasimpatik 
qismlardan iborat, 2 - bosh miya va orqa miyadan iborat, 3 - bosh miya va orqa 
miyadan ketuvchi nervlar va nerv tugunlaridan iborat, 4 - skelet muskullari ishini 
boshqaradi, 5 - orqa miyaning ko'krak, bel qismidan chiqadi, 
6
- bosh miya quyi 
qismi va orqa miya dumg'aza qismidan chiqadi.
2. Nerv sistemasiga tegishli tushunchaLami ularning mazmuni bilan birga juftlab 
yozing: A - neyron, В - akson, D - dendrit, E - nerv tug uni, F - nerv, G - neyrogliya 
hujayra, H - retseptor; 1 - neyronning shoxlangan kalta o'simtasi, 2 - nerv to'qimasi 
yo‘ldosh hujayrasi, 3 - neyronning umumiy qobiq bilan o‘ralgan uzun o‘simtalari,
4 - nerv to‘qimasining asosiy hujayrasi, 5 - markaziy nerv sistemasidan tashqarida 
joylashgan neyronlar tanasi to‘plami, 
6
- neyronlarning shoxlanmagan o‘simtasi, 7 -
sezuvchi nerv uchi.
3. Nervlarni ularning funksiyasi bilan birga juftlab yozing: A - sezuvchi, В -
harakatlantiruvchi, D - aralash, E - oraliq neyron; 1 - impulslarni ikki yo‘nalishda 
o'tkazadi, 
2
- impulslarni sezuvchi neyrondan harakatlantiruvchi neyronga uzatadi,
3 - impulslarini sezuvchi neyrondan harakatlantiruvchi neyronga o'tkazadi, 4 -
impulslarini markaziy nerv sistemasidan organlarga uzatadi.
0
‘ylab javob bering:
Nafas olish organlari ishi nafas olish markazi orqali boshqariladi. Lekin odam ixti- 
yoriy tarzda nafas olishni tezlashtirishi, sekinlashtirishi yoki chuqurlashtirishi mum­
kin. Nafas olish organlarining bu xususiyati organizm uchun qanday ahamiyatga 
ega?
40 -§. N e rv s is te m a s in in g fu n k s iy a s i
Nerv sistemasining reflektorlik funksiyasi. Organizmga neyronlar o‘zaro 
tutashib, zanjir hosil qiladi. Tashqi yoki ichki muhit ta’sirida neyronlarda qo‘z- 
g‘alish sodir bo‘ladi. Qo‘zg‘alish nerv signallari holatida miyaga, miyadan esa 
organlarga uzatiladi. Nerv sistemasining qo‘zg‘alishni o‘tkazish xususiyati