O L iy V a o r t a m a X s u s t a L im V a z ir L ig I namangan davlat universiteti asqarova dilorom qurbonovna

Psixologik-pedagogik 
adabiyotlarda 
matematik 
tasavvurlarni
rivojlantirish masalalari. 
M aktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarda va boshlang‘ich 
maktab yoshida elementar matem atika tasavvurlarini taraqqiy ettirish muammolari 
ustida ilmiy ishlar olib borgan pedagog I ardan Y.I. Tixeyeva bolalarni aqliy 
tomondan tarbivalashda b o 'h lan g ’ich matematik tushunchalarga katta ahasnivat 
beradi.
24

---

Y.I. Tixeyeva: “ Bola bilimni hayotdan olishi kerak, hayotning o ‘zi har 
qadamda bolaning oldiga amaliy vazifalarni qo'yadi, ya'ni o'lchash, sanash, 
ayirishlar. Har bir normal bola kattalarning yordamisiz 10 gacha sanashni bilib 
oladi”, deydi. U, ayniqsa, birinchi o ‘nlik sonlarni bilib olishga katta ahamiyat 
beradi. U bolani sanashga o ‘rgatishda majbur qilmaslik kerak, faqat unga 
ko‘rgazmali, didaktik material berish kerak, deydi. Maxsus material bilan 
birgalikda tabiiy materiallar, tashlandiq materiallar berish kerak. deydi. Y.I. 
Tixeeva birinchi b o ‘lib matematik tasavvurlarga o ‘rgatish dastursini tuzishga 
urinib ko‘radi. Son-sanoqqa o‘rgatishda o ‘n ichida sanash, bir va ko‘p 
tushunchasidan boshlab raqamlar bilan tanishtirish, soat bilan tanishtirish, 
masalalar yechish, kasrlar bilan tanishtirish, kattalik va shakllar bilan tanishtirishni 
k o ‘zda tutadi. Tixeeva sanamasdan sonlarni bir ko‘rishda bilib olish metodini 
tavsiya etadi, y a ’ni monografik metod asosida. 1915-yilda Y.I. Tixeyeva 
“B og‘chada son-canoq” kitobini yozadi. Uning qarashlari bir-biriga ziddir. 
Nazariyada bolalarning taraqqiyotiga aralashmaslik kerak desa, amalda esa 
tarbiyachining o ‘yin va mashqlarida rahbarlik rollarini qo‘llab-quvvatlaydi. Son 
haqidagi tushuncha tug‘ma deb, bolalarni maxsus ta ’limiy faoliyatlarda sanashga 
o ‘rgatishga y o ‘l qo‘ymaslik kerak, deydi. Shuning uchun son-sanoq metodikasini 
ishlab chiqmaydi, balki son-sanoqqa o ‘rgatish dastursini belgilab chiqadi. Tixeeva 
didaktik va hayotiy materiallarning rolini ko‘rsatdi, uni o ‘rgatishda ketma-ketlik, 
sistemalilik, takroriylik tamoyiliga amal qilishni k o ‘rsatdi. Y.I.Tixeyevaning 
kam chiligi u o‘rgatishda asosiy metod faqat didaktik o ‘yin metodi deb hisoblaydi. 
Lekin Y.I. Tixeevaning didaktik o ‘yinlari va didaktik materiallaridan foydalanish 
mumkin.
F.N.BIixer ko ‘p yillar bolalarda matematik tasavvurlarini o'stirish masalalari 
ustida ishladi. U quyidagi kitoblarni yozdi: «Bolalar bog'chasi va nulevoy guruhda 
matematika», «Didaktik o ‘yinlar», «Birinchi sinfda qiziqarli o ‘yinlar va 
mashqlar». 1932. 1934. 1938, 1945, 1958-yillardagi tarbiya dasturlarining 
mu'.ematikaga o ’ruatish bvlim ini ishlab chiqdi.
25

---

F.N.BIixer bolalarni sanashga o‘rgatish kerak emas, sharoit yaratish kerak 
deydi. U m axsus mashg'ulotlarni inkor etadi. Faqat tayyorlov guruhlardagina 
m ashg'ulot o'tkazish kerak. deydi. U ko'proq yakam a-yakka, уо'1-уоЧакау 
o ‘rgatishni m a'qullaydi. Bu bilan u Tixeeva va Shlegerlarning fikrini quvvatlaydi. 
Blixer didaktik o'yinlarga katta ahamiyat beradi. U ju d a qiziqarli didaktik 
o ‘yinlarni ishlab chiqqan bo‘lib, didaktik o ‘yin bu o ‘rgatishning eng asosiy metodi 
ekanligini 
ta ’kidlaydi. 
“Didaktik 
o 'y in la r’ 
kitobida tarbiyachilarning 
ish 
tajribalaridan foydalanadi, lekin ilmiy asoslanmaydi. Chunki, biz bilamizki. 
bolalarni faqat maxsus m ashg‘ulotlardaginao‘rgatish mumkin.
D idaktik_o‘yin esa asosiy metodlardan faqat bittasidir. Lekin u birdan bir 
m etod b o ‘la olmaydi. U boshqa metodlar bilan birgalikda qo ‘llaniladi. Shunday 
qilib, F.N. Blixer 30-40-yillar ichida bog‘cha ishiga katta hissa q o ‘shdi. Lekin 
hayot bir jo y d a turmaydi, oxirgi 50-60-yillar davomidagi ilmiy ishlarning natijalari 
bolalar bog'chasida elementar matematika tasavvurlarini ishini ilmiy asosda olib 
borish imkonini berdi. Hozirgi vaqtda Blixem ing didaktik o ‘yinIaridan qisman 
foydalanish mumkin.
A.M . Leushina o ‘zining butun hayotiy faoliyati davom ida maktabgacha 
tarbiya yoshidagi bolalarga sanoqni o ‘rgatish m asalalari bo‘yicha ish olib bordi. 
Leushinaning pedagogik ishlari: Bolalarni bog‘chada sanashga o ‘rgatishga 
tayyorlash 
tem asi 
1959-1961-yillardan 
boshlab 
bosilib 
chiqdi. 
«Bolalar 
bog‘chasida sanoq m ashg‘uloti» 1963-yilda bosilib chiqdi. Juda k o ‘p maqolalari 
«Дош кольная воспитания» jurnalida e ’lon qilingan. Pedagogika institutlari uchun 
«M aktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarning elementar matem atik tasavvurlarini 
shakllantirish» kitobi bosilib chiqdi. Leushina tomonidan 1962-63-yillardagi dastur 
ham ishlab chiqarilgan. Leushina bolalarning elementar m atem atik tasavvurlarini 
o ‘stirish b o ‘lim ining muallifi hisoblanadi. Leushina o ‘zining keyingi 20-30 yillik 
faoliyatida bolalarni sanoqqa o ‘rgatish masalalari bo‘yicha ish olib bordi. U 
bolalarning matematik iasa\ vur!arn: o'stirish bo'yicha ish olib borayo:g.::i 
pedagoglar va shu kafedra o lim hriga rahbarlik qildi.
26

---

A.M. Leushinaning tadqiqotlari, eksperimental ishlari shu mavzudagi 
psixologlarning izlanishlarida, bolalarni yaxshi tarbiyalash bo’vicha ilmiy 
tekshirishlarda, bolalarni maktabga tayyorlashda yordam beradi.
Bundan 
30-40 
yil 
oldin 
psixolog 
va 
pedagoglarimiz 
elementar 
m atem atikaning vaqt, tevarak-atrof, shakl bo'limlari ustida ishlash imkoniyatiga 
cga b o ‘ldilar. Bu, albatta, juda ham kech edi. 1969-70-yillardagi dasturga birinchi 
bo'lib m atem atik tasavvurlarning boshqa bo‘limlari, y a’ni vaqt, tevarak atrof, 
kattalik, shakl bo'lim lari kiritildi. A.M.Leushina sanoq bo'lim i bo'yicha ikkinchi 
kichik guruhdan boshlab haftada 1 marta maktabga tayyorlov guruhda, haftasiga 2 
marta m axsus m ashg'ulotlar o'tkazishni taklif qildi. Uning taklifiga binoan bunday 
m ashg‘ulotlar 1970-yildan boshlab o ‘tila boshladi. Uning xizmatlari evaziga 
pedagogika institutlari va pedagogika bilim yurtlarida matematika kurslari 
uzaytirilgan. U oxirgi 20-30 yillar davom ida bolalarni sanoqqa o ‘rgatish masalasi 
b o'yicha ish olib borgani uchun matematika tasavvurlarining boshqa masalalari 
bo'yicha ish olib borolmaydi. Lekin shunga qaramay, 1968-yilda bolalar bog‘chasi 
tarbiya dastursining sanoq bo‘limi u tomonidan ishlab chiqildi.
A.M .Leushinaning 1963-yilda chiqqan «Bolalar bog'chasida sanoq bo‘yicha 
mashg‘ulotlar» asari bolalar bog‘chasining o ‘zida o ‘tkazilgan ilmiy tadqiqot ishlari 
qo'lyozm a bo ‘yicha yozilgan. Olimlar va psixologlar elementar matematika 
bo'yicha bir qancha ishlar olib bormoqdalar. A.M.Leushina bolalarni son-sanoqqa 
o'rgatishni ilmiy metodga asoslab yangidan tuzdi. Bosqichma-bosqich o'rgatish, 
ko'pliklar bilan tanishtirish, sonlar bilan tanishtirish, miqdor son, tartib son, 
sonlarni birliklardan iborat tarkibiy miqdori bilan tanishtirish, 5 ni 2 kichik songa 
ujratih, kichik sondan 5 sonini hosil qilishga o'rgatish, sonlar o'rtasidagi 
munosabatlarni tushunish arifmetik masalalar yechish, ikki to'plam ni taqqoslash, 
ular o'rtasidagi tenglik va notenglikni aniqlashga o'rgatish masalalariga ham 
c’tibor qaratdi.
A.M .Leushinaning hizmatlari vana shundaki. u analizator yordamida 
sanashga o'rgatishrv";: xib^a-xil mashqlarini ishlab chiqdi.
27

---

50-90 villarda 0 ‘zbekistondagi bolalar bog'chalari elemental' matematik 
tasavvurlarni shakllantirish metodikasi asoslari rivojlanishi bo'yicha ko‘pgina 
pedagoglar ish olib bordilar. Jumladan, H.U. Bikbayeva 1973-yildan boshlab. 
rossiyalik pedagoglar. A.M. Leushina, A.A. Stolyar, L. S M etlinalarning ishlarini 
ko‘rib chiqib, ularning ham masi bizning 0 ‘zbekiston bolalar bog'chalariga to ‘g ‘ri 
kelmasligini isbotladi va yangi dastur yaratdi.
M etodistlar X.I. Qosimova, Z.I Ibrohimovalar bilan birgalikda 1995-yili 
«M aktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni, shakllantirish» 
mavzusida 0 ‘rta va Oliy pedagogika bilim yurtlari uchun o ‘quv q o ‘llanma 
tayyorlandi.
N.U. Bikbayeva X.I. Qosim ovalar tomonidan respublikadagi pedagogika 
oliy o ‘quv yurtlari uchun «M aktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar 
matem atik tasavvurlarni shakllantirish asoslari va metodikasi» kursi bo‘yicha 
dastur tayyorlandi.
Bolalar bog‘chalarining turli yosh guruhlari uchun qo ‘llanma tayyorlangan.