O L iy V a o r t a m a X s u s t a L im V a z ir L ig I namangan davlat universiteti asqarova dilorom qurbonovna

mudira, kata tarbiyachi, ta 'lim -tarbiyaviy ish,
m etodik rahbarlik, faollash tirish , m aqsadga y o 'Hash, о ‘z-o ‘zini boshqarish,
m etodik ish shakllari.
M TM
m u d ira si 
va 
k a tta
tarb iy ach isig a 
qo ‘yiladigan 
talab lar. 
O 'zb ek isto n bolalar b o g 'c h a sin in g m udira va katta tarbiyachilarining, tarbiyachilar 
h am d a bolalar bilan ishlashdagi roli ju d a katta aham iyatga egadir. K atta 
tarbiyachining lavozim va v azifalari «B olalarning m aktabgacha va m aktabdan 
tashqari m uassasalari. rahbar va pedagogik xodim lar lavozim larining m alaka 
xarakteristikalari» va «M ak tab g ach a bolalar m uassasalari haqidagi N izom »da 
belgilab berilgan.
147

---

K atta tarbiyachi m a k ta b g a c h a ta 'lim tashkilotidagi ta 'lim -ta rb iy a v iy ish g a 
m etodik rahbarlikni am alga oshiradi. B olalarni ta ’lim -tarb iy asig a q o y ilg an
m inim al talablarni b ajarilishini ta ’m inlaydi v a n azorat qiladi, ta ’lim -tarbiyaviy 
ishning to 'g 'r i uyushtirilishi u ch u n ja v o b g a r, ilg 'o r p ed ag o g ik tajrib an i o 'rg a n a d i, 
um um lashtiradi v a tarqatadi, p ed ag o g ik kengashda k o 'rib ch iq ish uchun zaru r 
m ateriallarni tayyorlaydi, m a k ta b g a c h a ta 'lim tashkilotidagi m eto d ik k ab in et ishini 
tashkil qiladi, b olalarning y o sh la rig a m uvofiq pedagogik q o 'lla n m a la r va 
o 'y in c h o q la rn i tanlaydi.
O ta-onalar o 'rta s id a p e d ag o g ik bilim larni ta rg 'ib qilish, turli y o sh g u ru h lari 
tarbiyachilari, shu n in g d ek m ak tab g ach a ta 'lim tashkiloti v a m ak tab ish id a ketm a- 
ketlilikni ta ’m in lash b o 'y ic h a ishni uyushtiradi.
K atta tarbiyachi oliy p ed ag o g ik m a ’lum otga (m ak tab g ach a p e d a g o g ik a
fakulteti) e g a b o 'lg a n yo k i o 'r ta p ed ag o g ik (m aktabgacha b o 'lim i) m a ’lu m o tg a v a
kam id a 3 y il p ed ag o g lik stajig a eg a b o 'lg a n eng y ax sh i tarb iy ach ilard an
tayinlanadi. O 'z k asb in in g hurm atini qozonishi va u larg a o 'z v azifalarin i 
m uvaffaqiyatli b ajarish larid a y o rd am berish uchun k atta tarbiyachi q an d ay
rahbarlik sifatlarig a eg a b o 'lis h i kerak?
K atta tarb iy ach i faq at y ax sh i nazariy ta y y o rg arlik k ag in a em as, b alk i 
bilim larni am ald a q o 'lla sh k o 'n ik m a sig a ham ega b o 'lish i zarur. B u n d ay
k o 'n ik m a siz butun ish q a l'iy ilm iy asosda qurilgan, bola p six o lo g iy asin i c h u q u r 
bilishni n azard a tu tad ig an zam o n av iy m aktabgacha ta ’lim tash k ilo tid a ishlab 
bo 'lm ay d i. U fanning turli sohalari, m adaniyat, sa n 'a t, etikadan keng x a b a rd o r 
b o 'lish i kerak.
T ajribali k atta tarb iy ach in in g tashabbuskorligi va ishga ijodiy y o n d a sh ish i 
g 'o y a la rn i u m u m lash tira bilish, m aqsadga m uvofiq ishlash, h ar b ir tarb iy ach in in g
im koniyat va qob iliy atlarin i h iso b g a o lish g a qarab farqlanadi. U p ed ag o g la r bilan 
m aslahatlashadi, ja m o a tc h ilik fikri, h am kasblarining tanqidiy m u lo h azalari v a
tak liflarig a hu sh y o rlik bilan quloq soladi. ularning tajrib a va b ilim larid an
foydalanadi, tarbiyachi ishidagi m uvaffaqiyatni o 'z vaqtida q o 'lla b -q u v v a tla y d i. 
U ning yutu q larin i om m alash tirad i. M aqtov va m a’qullash p ed ag o g larn in g o 'z
148

---

lajribalari, fikr v a hissiyotlarini ham kasbiari bilan o ’rtoqlashish ishtiyoqini 
lug'diradi.
K atta tarbiyachi talablarni q o 'y ish d a talabchan v a q at'iy b o'lishi kerak. 
R ahbarning o ‘ziga b o ‘ysunuvchilar bilan m uloqotning em otsional-irodaviy 
tom onini 
ifodalovchi 
bu sifatlar rahbarlik uslubining m uhim xislati —
talabchanlikni hosil qiladi. Y uksak talabchanlikni sezgirlik, xayrixohlik, odam larga 
hurm at bilan b irg a q o ‘shib olib borish zarur. T alabchanlik — bu q attiq o 'llik degan 
gap em as. B uyruqlar, q attiq tanbehlar, hayfsanlarning foydasidan k o 'ra zarari 
k o 'p ro q v a bu, odatda, rahbarning kuchliligidan em as, balki zaifligidan dalolat 
bepadi. K atta tarbiyachining m uhim sifatlardan biri tadbirkorlikni har xil tipdagi 
kishilarga 
u larn in g
bilim lari, 
m adaniyati, 
tarbiyalanganlik 
darajalarini, 
tem peram ent va xarakterlarini hisobga olib yondasha bilishidir. M aktabgacha 
ta 'lim tashkilotining qandayligini uning tarbiyachilari jam o asi k o 'rsatib turadi. 
Jam oani yaratadigan, uni jipslashtiradigan, ishga layoqatli kuchga aylantiradiganlar 
m udira v a k atta tarbiyachidir. Y axshi ja m o ad a nizoli vaziyatlar ishbilarm onlik 
bilan, tak ab b u ro n a tan b eh larsiz hal qilinadi. M a ’lum ki, odoblilik shaxsning o ‘zini 
tu ta bilishi, em otsional vazm inligi bilan b o g ‘liqdir. R ahbarning o b ro ‘sini hech bir 
narsa m anm anlik, b ag 'rito sh lik , m a ’naviy, etik m adaniyatning tanqisligi, o 'z ig a va 
q o 'l o stid ig ilarg a talabchanlik, so ‘z bilan ish o 'rtasid ag i uzilish to'k k an d ek
to 'k o lm ay d i.
H ap qanday talab — k o 'rsa tm a yoki m aslahat, m ulohaza yoki xatti-harakat 
tajribali rahbarda doim o am aliy xarakter kasb etadi. U xatto jah li chiqqan vaqtda 
ham ovozini k o 'ta rish d a n o 'z in i tiyadi. T alabchanlik har bir kishiga hurm at bilan 
olib borilgan, v a o 'z ig a talabchan b o 'lish nam unasi bilan m ustahkam langan 
hollardagina sam arali b o 'lad i.
X ushm uom ala, nazokatli rahbar boshchilik qilgan pedagoglar jam oasida 
uning baholari, k o 'rsatm alari, m uom ala ohangida alohida sezgirlik tarkib topishi 
qayd etilgan.
M aktabgacha ta ’lim tashkiloti ta'lim -tarb iy av iy faoliyatining sam aradorligi,
uning o b ro 'si k o 'p jih a td a n pedagoglar jam o asin in g jipslashganligiga, eng avvalo
149

---

butun 
m ak tab g ach a 
ta ’lim
tashkiloti 
rahbar y ad ro sid a birlik va o ‘zaro 
tu sh unishning m av ju d lig ig a bogMiq b o 'lad i.
M udir va k atta tarb iy ach in in g bosh q aru v ch ilik vazifasi um um iy va o 'z ig a
xos v azifalarg a b o 'lin a d i. M asalan, rahbarning asosiy v a um um iy vazifasi 
m ak tab g ach a ta 'lim tash k ilo tid a ta ’lim -tarbiya jaray o n in i tashkil etishdir. U m um iy 
v azifalarg a tarb iy ach ilar ja m o a sin i uy u sh tirish , jip slash tirish , uning faoliyatini 
faollashtirish, 
m aq sad g a 
y o ‘llash, 
o ‘z -o ‘zini 
boshqarish, 
n azorat 
qilishni 
rivojlantirish kiradi. 
0
‘z ig a x o s v azifalarg a esa tarbiyachi lam ing kasb -h u n ar 
m alakalarini o sh irish , m e to d ik ishni tashkil qilish, p ed ag o g ik hujjatlarni y u ritish
kiradi.
Bu v azifalarn i b ajarish k atta tarbiyachi va M T T ning m udiri o ‘rtasid a aniq 
taqsim langan v a k elish ib o lin g an b o ‘lishi kerak.
K elishilgan h arak atlar m a ’Ium m asaalalarni hal qilish d a duch kelinadigan 
qiyinchiliklarni b a rta ra f etish d a barch ag a y ordam beradi. A m aliy o t k o ‘rsatishicha, 
operativ m asalalar: ishni rejalash tirish , nazoratni am alg a oshirish, pedag o g ik
kengash, k o n su ltatsiy alarn i o ‘gkazish, buyruqlar, k o ‘rsatm alar b erish v a h o k azo lar 
osonroq hal q ilinadi, tak k ab b u rlik , y engillik va ta ’sirchanlik, insoniy xatti- 
harakatlar sabablarini tu sh u n a bilm aslik, kishilardagi afzallik lard an k o ‘ra ularning 
nuqsonlarini sezish g a m o y illik — bularning barchasi rahb arlik d ag i q o ralanadigan 
uslubning asosiy b elg ilarid ir. M ana shuning uchun ham p edagogik eruditsiya, 
y uksak m a ’su liy at h issi, g 'o y a v iy m a ’naviy e ’tiqod haqiqiy rahbarning qim m atli 
x islatlari hisoblanadi.
Y osh ta rb iy a c h ila rg a m e to d ik y ordam .
Y osh tarb iy ach in in g dastlabki ish kunlari eng o g 'ir ish k u n lar hisoblanadi. 
B olalarda u larning yangi tarb iy ach ilari qanday ilk taassu ro t u y g ‘otishi ham katta 
aham iyatga egadir. A g ard a u ikkilansa, q a t’iyatsizlik k o 'rsa tsa , k ichkintoylar 
o ldida m u v affaq iy atsizlik k a duch kelishdan ch o 'ch isa, bolalar buni tezda anglab 
oladilar va ularni b o sh q arish oson b o ‘lm aydi, «guruhni eplolm aydi» deyishadi, 
bunday tarb iy ach i h aq id a. Y osh m utaxassis o ‘z m u v aflaq iy atsizlik larid an chuqur 
tashvishga tushadi. hatto o 'z in in g kasbiga y aro q lilig ig a gum onsiraydi. Y osh
ISO

---

tiiibiyachilarga yordam ni qanday uyushtirish kerak? Eng a w a lo , uni tajribali, 
bilim don, bolalarii va o ‘z ishini sevadigan pedagog ishlaydigan guruhga y o 'llash
kerak. E ng yaxshi yordam pedagogga bolalar bilan qanday ishlash kerakligini 
ko’rsatishdir. H ech qanday m aslahat, gapirib berish, tushuntirishlar k o ‘rsatishdek 
yordam berm aydi.
M ana, y o sh tarbiyachi 
bolalarning m ustaqil faoliyatlarini 
uyushtira 
bilm ayapti. B o lalar n im a bilan sh u g ‘ullanishni bilm aydilar, pedagog esa guruhda 
intizom ni, tartib n i o ‘rn ata olm aydi. K atta tarbiyachi yoki M T T ning m udiri 
b olalarning 
bunday 
xatti-harakatlari 
sababini 
aniqlaydi: 
agarda 
bolalar 
b ekorchilikdan to ‘p o lo n qilayotgan b o ‘lsalar, unda darhol ularga m a ’qul keladigan 
m a sh g ‘ulotlarni topish haq id a o ‘ylash kerak b o ‘ladi.
B unday v aziy a tlard a katta tarbiyachi tarbiyachiga bolalarning xilm a-xil 
faoliyatiga m os keluvchi sharoitlarni qanday tashkil qilishni, bolalarni turli xil 
o ‘yinlar, ta 'iim iy faoliyatlarga ja lb qilishni k o ‘rsatadi. U stalik bilan, bolalarning 
fikrlarini buzm ay, bolalarga individual yondashuvni am alga oshirishga yordam
beradi, q iy nalayotgan va ishini yarim y o 'ld a tashlab ketm oqchi b o ‘lganlarga 
m aslah atlar beradi, tushuntiradi, k o ‘m aklashadi, bolalarga o ‘z faoliyatlarini ham m a 
narsani oldindan tayyorlab, q o 'sh ib uyushtirishni o ‘rgatadi; o ‘yin uchun sherik 
to p ish d a yordam lashadi. B unday k o ‘rgazm ali m isol tarbiyachiga bolalarning 
faoliyatlarini to ‘g ‘ri uyushtirishda yordam beradi.
H ar bir y o sh m utaxassis ishni endi boshlayotgan paytda yosh tarbiyachi 
k o n su ltatsiy alar olib turishi uchun unga m urabbiy sifatida tajribaliroq v a obroMiroq 
tarb iy ach in i biriktirish lozim.
Y osh m utaxassisning kasb m ahoratini egallab olishi osonlik bilan boMmaydi. 
M an a shuning u chun ham yosh pedagogni ishning ilg ‘or m etodlari va usullarini 
egallashga, o ‘z bilim larini doim o to ‘ldirib borishga, erishilgailar bilan chetlanm ay, 
tarb iy a sirlarini egallash ishtivoqini singdirishga y o 'lla sh katta tarbiyachining 
vazifasi hisoblanadi.
D astlabki kundan boshlab katta tarbiyachi yosh pedagogga bolalarni diqqat 
bilan kuzatishni. ularning fikrlariga quloq so I ishni. xatti - harakatlarini o'rganishni

---

o 'rg a ta d i. H ar bir bolan in g k im ligini, qandayligini, uni n im alar q iziqiirishini, 
nim alar b ilan yashashi, n im alar quvontirishi, tengqurlarinig u n g a qanday 
m unosabatda b o 'lish in i bilgan taq d ird ag in a har bir bolannng q alb ig a y o 'l topish 
m um kinligi ham m ag a m a ’lum . P edagogning, unda kasb m ah o ratin ig shakllanishi 
tarbiyachi bolani, uning x u su siy atlarin i, xatti-harakatlarining sabablarini tu sh u n a 
bilganda, har b ir bo lag a e 'tib o rli v a sezgir b o ‘lganda, x ay rix o h lik bildirib, 
k o ‘nglini k o ‘tarib, erk alata o lg an d a, g uruhdagi bolalar o 'z la rin i u y larid ag id ek his 
q ilad ig an v aziy a tn i y arata o lish id an boshlanadi.
Y osh m utaxassisni iliqlik bilan kutib olish v a o ‘z ja m o a sig a qabul qilish, 
uning k asb g a «kirishida» v a u n g a m eh r q o ‘y ish id a yo rd am lash ish m u him dir. 
A yrim y o sh tarb iy ach ilarn in g ishdan hafsalasi p ir b o 'lish i v a q o n iq m aslik lari 
haqidagi m avjud faktlarga b a ’zan to 'liq darajada m a ’m uriyat v a birinchi n avbatda, 
k atta tarb iy ach i sababchi b o 'la d i. T arbiyachi, ayniqsa y o sh tarb iy ach i m eh n atin in g
o 'z vaqtida, adolatli b ah o lan sh ig a ehtiyoj sezadi. B iz k o 'p in c h a tarb iy ach in in g
ishini faqat 
tash q i b elg ilarig a k o 'r a baholaym iz. G u ru h d a o so y ish talik m i —
dem ak, ham m asi jo y id a . B u n in g o rtid a nim a bor? A sosiy m aq sad tash q i intizom
em as, balki pedagog bo lalarn i x u sh m u o m ala qilib tarbiyalay o lg an -o lm ag an lig i, 
a tro fd ag ilarg a h u rm at b ilan m un o sab atd a b o 'lish n i o 'rg a tg a n -o 'rg a tm a g a n lig i, 
b olalarning y o rd am g a m uhtoj o 'rto q la rig a o 'z vaqtida y ordam k o 'rsa tis h n i bilish- 
b ilm aslik larid a em asm i?
M aq to v k ayfiyatni k o 'ta ra d i, faoliyatni ra g 'b atlan tirad i, ishga q iziqishini 
oshiradi.
T arbiyachi shaxsidagi ijo b iy lik k a tayanish asosida unga q o 'y ila d ig a n y u k sak
talabchanlik bilan b irg alik d a am alg a oshiriladigan ja m o a la rd a yaxshi a n ’analar, 
yu k sak m a ’su liy at ruhi, d o 's to n a o 'z a ro yordam , ijodiy tash ab b u sk o rlik yash ay d i. 
B unday sh aro itlard a ishni endi boshlayotgan tarbiyachi p ed ag o g la r ja m o a sig a tez 
v a o so n lik bilan singib ketadi.
K asb g a oid sifatlar k o 'p jih a td a n tarbiy achining o 'z ig a xosligi, x arakteri va 
tem p eram en tin in g x u su siy atlarig a b o g 'liq b o 'lad i. P edagoglik faoliyatiga m a 'lu m
152

---

irsiy m oyilliklari b o 'lg a n talantli kishigina chinakam va om ilkor tarbiyachi b o 'lishi 
m um kin degan fikrlar m avjud.
M a k tab g a ch a t a ’lim ta sh k ilo tlarid a m etodik ish shakllari. M etodik ishga 
rah b arlik vazifalarini am alg a oshirish kadrlar bilan jam o a va individual ish 
sh ak llari orqali am alga oshiriladi. Jam oa ish shakliga pedagogik y ig ‘ilishlar kiradi. 
M ak tab g ach a ta 'lim tash k ilo tid a pedagogik kengash haqida N izom ga asosan 
q u y id ag i m asalalarni k o 'rib chiqish m um kin: «М Т Т ta ’lim — tarbiya dasturi» ning 
bajarilishi 
haq id a tarbiyachilarning hisobotlari, tajriba alm ashish, 
tem atik 
tek sh irish natijalarin in g bahosi, ilg 'o r pedagogik tajribani va fandagi yangi 
y u tu q larn i am aliyotda q o ’llash va boshqalar. Pedagogik kengashlarning aniq 
m avzusi m ak tab g ach a t a ’lim tashkilotlarining holati va yillik rejada k o ‘zda tutilgan 
v azifalarg a b o g 'liq h o ld a quyidagicha m avzularni keltirish m um kin:
1. M atem atik a t a ’lim iy faoliyatlarida bolalarning fikrlash jarayonini 
fao llash tirish ish tajribasi bilan alm ashish.
2. E lem en tar m atem atik tasavvurlarni shakllantirishda o ‘yin usullari va 
qiziqarli m ash q lard an foydalanish ish tajribasi bilan alm ashish.
3. B o lalar tom onidan o ‘zlash tirilad ig an m atem atik bilim larning individual 
xususiyatlari.
4. M atem atika ta ’lim iy faoliyatlarida bolalarga individual yondashish.
5. B olalarn in g m aktabda m atem atikani o 'rg an ish g a tayyorgarligi holati.
N az o ra t savollari va to pshiriqlar:
1
.M aktabgacha ta ’lim tashkiloti m udirasiga q o'yiladigan talablarni sanab 
bering.
2
.T arb iy a ch ilar bilim darajasin i va m ahoratini oshirish shakllarini ayting.
3. M aktabgacha ta ’lim tash k ilo tid a m atem atik m ashg‘ulotlarni o'tkazishda 
kasbiy tayyorgarlik nim alardan iborat?
T o p sh iriq la r: 
M aktabgacha 
yoshdagi 
bolalarni 
m aktab 
ta ’lim iga 
tayyorlashda elem entar m atem atik a m ash g 'u lo tlarin in g aham iyati” m avzusida esse 
yozing.

---

A d ab iy o tlar:
1 .H asanboyeva.O .U . v a b oshqalar. M ak tab g ach a ta ’lim p edagogikasi. - Т .: 
Iim ziyo, 2006.
2. Б и кб аева Н .У ., И б р аги м о в а З.И ., Ь^осимова Х .И . М актаб гача тар б и я
ёш и д аги б о л ал ар д а э л ем ен тар м атем ати к тасав вурларн и ш акллантириш . - Т.: 
У к и ту в ч и , 1995 й.
3. Ju m a y e v М . M a k ta b g a c h a y o sh d a g i b o la la rd a m a te m a tik ta s a v v u rla rn i 
sh a k lla n tiris h m eto d ik asi v a n a z a riy a si. - Т ., 2007.
M A K T A B G A C H A T A R B IY A K O L L E JID A «M A K T A B G A C H A
Y O S H D A G I BO LA LA R D A E L E M E N T A R M A T E M A T IK
T A SA V V U R LA R N I S H A K L A N T IR IS H M E T O D IK A S I» K U R SIN I
O Q IT I S H
T a y a n c h so ‘z va ib o ra la r: