O L iy V a o r t a m a X s u s t a L im V a z ir L ig I namangan davlat universiteti asqarova dilorom qurbonovna

elementar matematik tasavvurlar, metodik
usullar, rejalashtirish, ta ’lim, tarbiya, matematika mashg'ulotlari.
S h a rq m u ta fa k k irla rin in g ilm iy m ero sid a t a ’lim -tarb iy a m asalalari.
Sharq m utafakkirlarining ilmiy merosida ta'lim -tarbiya masalalari muhim o ‘rin 
egallaydi. Ayniqsa, ular oilada farzand tarbiyasiga katta e ’tibor berganlar. Abu 
N asr Forobiy, A bu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Mahmud K oshg‘ariy, 
Y usuf Xos H ojib, Kaykovus, Alisher Navoiy kabi mutafakkirlarning asarlarida 
oilada bola tarbiyasi masalari va ularni hal etish vo' 1 lari ko ‘rsatib berilgan. Abu 
N asr Forobiy fikricha, bola tarbiyasi bir maqsadga qaratilgan holda olib borilm og‘i 
va u aqliy ham da axloqiy tarbiya birligidan iborat bo'lm o g 'i lozim, degan xulosaga 
kelgan. M aktabgacha yoshdagi bolalarga ta ’lim -tarbiya berish masalalari Abu 
Rayhon Beruniy va Abu Ali ibn Sino m erosida yoritganligini ko‘rishim iz mumkin. 
Beruniy ota-onalarning bolalari bilan birga harakat qilishlari, turli o‘yinlar 
uyushtirishlari, ular bilan o'zaro suhbatlar o ‘tkazishlari m aqsadga muvofiq, deb 
maslahat beradi. Beruniyning tarbiya maqsadi va vazifalari, shaxsning rivojlanishi 
to 'g 'risid ag i fikrlari zamirida insonparvarlik g ‘oyasi yotadi. U har bir ota-ona o 'z
farzandlariga ana shu g ‘oyani singdirishi zarur xulosaga keladi.
M aktabgacha yoshdagi bolalar hayotini to 'g 'ri tashkil qilish ularning
vaqtdan to 'g 'r i va unumli foydalanishi garovi ekanligini ota-onalar hamisha yodda
tutishlari lozim. Bola tarbiyasi masalalari bo'yicha Abu Ali ibn Sino “Tadbir Al-
M anoziF nomli asarini yozgan. Unda olim ota-onaning bola tarbiyalashdagi
vazifalarini yoritib, oiladagi munosabatlarga to'xtalar ekan, ayniqsa. ota-
onalarning oilada mehnatsevarligi bilan farzandlarini ham kasb va hunarga
o'rgatish borasida muhim fikrlar bavon etadi. Ibn Sino tarbiyaviy qarashlarida oila
134

---

wi oikiviy masalaiarga keng o'rin berilgan. Ota oilada o 'z farzandlariga har 
Itiimmlama: yurish-turishda, nutq odobida, o'zaro muomala jarayonida, eng 
nuihimi, amaliy ish faoliyatida to'g 'rilik va haqqoniylik, samimiylikda namuna 
ho'lm og'i kerak. O ilada farzand tarbiyasini to 'g 'ri yo'lga qo'yishning asosiy 
vosilasi uning m a’naviy olamida e’tiqodni shakllantirish, deb hisoblagan edi olim.
Y usuf Xos Hojib "Q utadg'u bilig” asarida oilaviy, maishiy turmush 
muammolariga ham katta e ’tibor qaratgan. U kishilarning uylanib , oila qurishidan 
boshlab, farzand tarbiya etishi, oilaning moddiy ta ’minotini yuritishigacha bo'lgan 
eng zaruriy vazifalarini birma-bir bayon etadi. Ota-onalar nazoratida bo'lgan 
bolaning m as’uliyat hissi rivoj topadi. Shu sababli ham bola tarbiyasida ota- 
onaning mavqei 
alohida ahamiyatga egadir. Ular tanlagan to 'g 'r i yo'l 
farzandlarining kelajagi, kamoloti uchun nihoyatda muhimdir, deb hisoblaydi. 
Jam iyatda farzandlarining xulq-atvoriga qarab ota-onalariga baho berilishini aytib 
o'tadi.
D avlat arbobi va buyuk olim Mirzo Ulug'bekning qarashlarida bolaning 
bilim olishiga bo'lgan qiziqishi, havasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muhit 
muhim o 'rin egallashini ta ’kidlanadi. Shunday ekan, avvalambor, bola tarbiyasida 
oila muhitini to 'g 'r i tashkil qilish darkor.
Kaykovus “Qobusnoma” pandnomasida “O 'z farzandingning sening 
haqingda qanday bo'lishini tilasang, sen ham ota-onang haqida shunday bo'lgil, 
nedinkim sen ota-onang haqida ne ish qilsang, farzanding ham sening haqingda 
shundoq ish qilur, chunki farzand mevaga , ota-ona mevali daraxtga o'xshaydir, “ 
deb yoshlarni ota-onasini hurmat qilishga, e ’zozlashga, mehr oqibatli bo'lishga 
da’vat etadi. Ota-ona o 'z farzandi uchun hatto o'lim ga ham tayyorligini 
ta’kidlaydi.
Bola tarbiyasi masalasi buyuk mutafakkir Alisher Navoiy merosida ham 
munosib o 'rin egallaydi. Uning fikricha, jamiyatning yetukligi, uning taqdiri va 
kelajagi yoshlar kamoloti bilan bog'liqdir. shunga k o 'ra bola tarbiyasi ota-onalar 
oldidagi oliyjanob vazifadir.

---

Y.A.Kamenskiy "O nalar m aktabi’" kitobining “M aktabga tayyorlash’' bobida 
shunday yozadi: Barcha insonlar bajaradigan ishlar m a'lum bir tayyorgarliklarni 
talab qiladi. Ota-onalar shuni o'ylab, o 'z bolalarini m aktabga tayyorlashadi” . 
M aktabga har tom onlam a tayyorgarlikning m azmunidan tashqari, K amenskiy ota- 
onalar uchun quyidagilarni tavsiyalarni ko'rsatadi:
1'.Bolalar m aktabga borganda, o ‘z tengdoshlari bilan o 'qigan va o'ynagan 
vaqtida xursandchilik hissini tug‘dirish kerak.
2.Bolalarga maktabdagi ta ’limning mohiyatini tushuntirish, maktabdagi 
faoliyat turlari bilan tanishish lozim.
3.Bolalar 
bo'Iajak 
o'qituvchilarga 
nisbatan 
hurm at 
va 
ishonchni 
shakllantirish.
E le m e n ta r m a te m a tik ta s a w u r la r in i riv o jla n tirish . Pedagoglar va ota- 
onalar har bir bola ruhiy rivojlanishida o ‘ziga xos xususiyatlariga ega ekanligi va 
bu xususiyatlar u yoki bu faoliyat turlarini egallashda nam oyon bo‘lishini yodda 
tutishlari lozim. M aktabgacha ta ’lim tashkilotlarida ilk matem atik tasavvurlarni 
shakllantirishda bolalar yoshiga mos ravishda k o ‘rgazmali qurollar tanlanishi 
yaxshi natija berishi tajribalarida sinalgan. Bolalardagi m atem atik bilim hayotdan 
ajralmagan holda dunyoni chuqurroq, to'laroq o'rganishga imkoniyat yaratadi. 
M atem atik tushunchalarni rivojlantirish darajasi turli insonlarda turlicha bo'ladi . 
Uning shakllanishi doimiy mashq qilinishini talab qiladi. Bu m ashqlar oilada va 
m aktabgacha ta ’limda am alga oshiriladi. Tushuncha bu predm etlar va hodisalarni 
ba’zi bir muhim alom atlariga ko'ra farqlash yoki um um lashtirish natijasidir. 
Masalan, son, miqdor, kesma, to 'g 'ri chiziq va boshqalar.
M aktabgacha katta yoshdagi bolalarni matematikani o'rganishga tayyorlash 
maktabning zarur predmetlaridan biri sifatida tan olingan. Bolalarda elementar 
m atem atik tushunchalarni shakllantirish nazariyasi va metodikasining bosh 
masalasi bolalarda matematik tushunchalarni shakllantirishning didaktik asoslarini 
ishlab chiqishdan iborat.
Bolalarda matematik tushunchalarni shakllantirishning nazariv jihatlari 
psixologik . pedagogik va boshqa fundamental fanlar asosida yaratiladi. Jumladan:
136

---

- ko'rgazm ali dasturli hujjatlar;
- m etodik adabiyotlar;
- jam oa va yakka tartibda ish olib borish;
- elem entar matematik tushunchalami shakllantirish;
- inson ijodiy faoliyatining butun maqsadli ko'rinishlari asosida amalga 
oshiriladigan pedagogik jarayondir.
M atem atik tushunchalami shakllantirishning maqsadi - bolalarga faqat 
matem atikani o ‘rgatishdan emas, balki ularni hayotga tayyorlash, o ‘zlarining 
hayotdagi o'rinlarini topishga yordam berishdan iborat. Zamonaviy matematikada 
“son” , “ figura” va boshqa tushunchalami asoslashda to'plam lar nazariyasidan 
foydalaniladi. Bolalar bilan ishlash narsalarning umumiy belgilariga qarab tanlash, 
guruhlarga birlashtirishni o ‘rgatishdan boshlanadi. Bolalarni maktabga tayyorlash 
son-sanoqni, 
geom etrik shakllarni, 
fazo va vaqt haqidagi tasavvurlarini 
shakllantirishdan iborat bo‘ladi. Matematik adabiyotlarda qiziqarli masalalarga 
keng o ‘rin berilganligi bejiz emas. Negaki o'yin orqali yondashuv ta ’lim jarayonini 
osonlashtiradi, deb hisoblashgan. Nafaqat osonlashtiradi, balki bu fanga qiziqishni 
kuchaytirib, bolani chuqurroq bilim olishga undaydi. Shuning bilan birga 
m atem atik quvnoq va M TTga bormaydigan bolalar uchun ham qiziqarli bo'lishi 
kerak. B oshqa tomondan qaraganda, eng oddiy matematik misol va masalalar 
oddiy bilish ko'nikm asigagina emas, tez fikrlash, tasvirlash, o'qish malakasini ham 
rivojlantirish lozim. Olimlarning fikricha, tarbiyachi ilk matematik ko'nikmalarni 
shakillantirish ilk iqtisodiy ta ’lim bilan uzviy holda olib borish maqsadga 
m uvofiqdir. Bundan kelib chiqadiki, matematikani turmush materiali asosida yoki 
yoshga mos ravishda o'rgatish maqsadga muvofiq.
M a k ta b g a c h a t a ’lim m uassasasi va oilada ilk m atem atik ta sav v u rla rin i 
riv o jla n tirish n i tash k il qilish. Tarbiyachi va ota-onaning pedagogik madaniyati, 
bolalar tarbiyasiga m a’sul hammaning ular taqdiri uchun yetuk shaxs m as’uliyatini 
anglab etishi eng to 'g 'ri va ishonchli vositadir.
0 ‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim to'g'risidagi Nizomga 
muvofiq bola maktabgacha ta’limni uvda ota-onalarning mustaqil ta’lim berishi
137

---

orqali yoki doimiy faoliyat k o ‘rsatadigan maktabgacha ta'lim tashkilotlarida, 
shuningdek qisqa muddatli guruhlar yoki markazlarda oladi.
Bolalar tarbiyasidagi muntazam lik va izchillikning asosiy sharti oila va 
m aktabgacha ta ’lim tashkilotlari o ‘rtasida m untazam aloqa o ‘rnatishdir.
Bola tarbiyasida oilaning barcha a ’zolaridan nafaqat bolalarga nisbatan 
to ‘g ‘ri munosabatni, balki ularning takdiri uchun yuksak m a’suliyat hissini ham 
talab kiluvchi kiyin va murakkab ishdir. Oilada tarbiyani har tomonlama, jum ladan 
m a’naviy, axloqiy, aqliy, estetik, jism oniy va mehnat tarbiyalarini birgalikda olib 
borish yaxshi samara beradi.
M a’naviy tarbiyani bolaga o‘tm ishda V atan ravnaqi, el-yurt tinchligi va 
farovonligi y o ‘lida kurashgan 
xalq qahramonlari haqida gapirib 
berish, 
davlatimizning ramziy belgilari bilan tanishtirish, mustaqillik, Vatan haqidagi she’r 
va qo‘shiqlarni yod oldirish, qadriyat va an’analarimizni o‘rgatish orqali singdirish 
mumkin.
Oilaviy tarbiya jarayonida shaxsning bir qator axloqiy jihatlari shakllanadiki, 
boshqa hech qaysi tarbiya obyekti oiladagidek yuqori natija bermaydi. Ularga 
insonparvarlik, mehr-muruvvat, rahm-shafqat, hamdardlik, muomala madaniyati, 
burchi va sadoqat minnatdorchilik kabi insoniy fazilatlar turadi.
Kelajak avlodga estetik tarbiya berishda ham oilaning muhim o ‘rni bor. O iia 
davrasida qo'shiqlar kuylanishi, biror ertak yoki asarni oila davrasida o‘qish, birga 
spektakl va kino ko ‘rish va tahlil qilish, qiyinish madaniyatini shakllantirish, uyda 
gullar parvarish qilish, rasm solish va hokazolar bolaning estetik tarbiyasini 
shakllantirishdagi jihatlardir.
O ta-onalar voyaga etayotgan farzandlarining jism oniy barkam olligiga o ‘ta 
m as’uliyat bilan qarashlari lozim. Masalan: ertalabki badantarbiya masbqlarini 
bolalar bilan birgalikda bajarish, to‘g ‘ri va vitaminlashtirilgan ovqat berish, dam 
olishni, uyquni to ‘g ‘ri tashkil etish vaqtida shifokor nazoratidan o'tkazishlari zarur. 
Bola hayotida mehnat tarbiyasi muhim sanaladi. Bolalarni mehnatga muhabbat 
ruhida tarbivalash, ularda mehnat qilish odobini shakllantirish. ko'nikm alar hosil 
qilishda ularning qiziqishlari hisobga olingandagina yaxshi nalijaga erishiladi. Ota-

---

unalar bolani maktabga tayyorlaslida unda mehnat ko‘nikma va malakalarini hosil 
qilishga, mehnatga ehtiyojni tarbiyalashga, boshqalarning mehnatini qadiiashga, 
nicliiuit natijalarini ehtiyot qilishga o'rgatisbga jiddiy e ’tibor berishlari lozim. 
Mehnat 
bolalarda uyushqoqlik, 
diqqat, 
saranjom-sarishtalikni 
tarbiyalash, 
shuningdek, maqsadga erishishda sabot va matonat kabi iroda xususiyatlarini 
rivojlantirish vositasidir.
M aktabgacha ta ’lim yoshidagi bolalarni oilada tarbiyalashni, ota-onalar 
bilan hamkorlikni yanada takomilishtirish y o ‘llarini izlab topish, oilaviy 
tarbiyaning ijtimoiy tarbiya bilan aloqasini mustahkamlash maktabgacha ta'lim
tashkilotlari xodimlari, pedagoglar, bu sohada ilmiy ish olib boruvchi 
tadqiqotchilar va uslubchilarning muhim vazifasidir. Bolalarni tarbiyasi davlat 
ahamiyatidagi vazifadir. Uning to ‘g ‘ri hal qilinishi tarbiya ishining qo‘yilishiga 
kompleks yondashishga tarbiyaviy muassasalarning, oila va jamiyatchilikning 
to ‘liq o ‘z aro ta ’siri va harakatlarning birligiga bogliq.
M aktabgacha yoshdagi bolaning maktab ta’limiga o ‘tishi hamisha uning 
hayoti, axloqi, qiziqishi va munosabtalarida anchayin jiddiy o ‘zgarishlarni yuzaga 
chiqaradi. Shuning uchun bolani bog‘chadayoq yoki uydayoq, maktab ta ’limiga 
tayyorlash, uni uncha qiyin bo‘lmagan bilim, tushuncha, ko‘nikma va malakalar 
bilan tanishtirish lozim.
O ilada tarbiyani har tom onlam a, ju m lad a n m afkuraviy, axloqiy, estetik, 
jism oniy va mehnat tarbiyasini birgalikda olib borish yaxshi samara beradi. 
Masalan: mafkuraviy tarbiyani bolaga o ‘tmishimizda vatan ravnaqi, el-yurt tinchligi 
va farovonligi yoMida kurashgan xalq qahramonlari haqida gapirib berish, 
davlatim izning ramziy belgilari bilan tanishtirish, m ustaqillik, vatan haqidagi 
sh e ’r va q o ‘shiqlarni yod oldirish orqali singdirish mumkin. Shuningdek, 
farzandlarimizda Vatan himoyasiga har doim tayyorlik tuyg'usini shakllantirishdan 
iborat.
Oilaviy tarbiya jarayonida shaxsning bir qator axloqiy jihatlari shakllanadiki, 
boshqa hech qaysi tarbiya obyekti oiladagidek yuqori natija berolm aydi. Bularga 
insonparvarlik. 
m ehr-m uruvvat. 
rahm -shafqat, 
ham dardlik, 
muomala
139

---

m adaniyati, burch va sadoqat, m in n atd o rch ilik kabi ajoyib insoniy fazilatlar 
kiradi.
Kelajak avlodga estetik tarbiya berishda ham oilaning muhim o'rni bor. O ila 
davrasida q o ‘shiqlar kuylanishi, biror ertak yoki asarni oi)a davrasida o ‘qish, 
birga spektakl va kino ko'rish va tahlil qilish, kiyinish madaniyatini shakllantirish, 
uyda gullar parvarish qilish, rasm solish bolada estetik tarbiyani shakllanishidagi 
jihatlardir. Ota-onalar voyaga etayotgan farzandlarining jismoniy barkamolligiga 
o‘ta m as’uliyat bilan karashlari lozim. Masalan: Ertalabki badantarbiya mashqlarini 
bola bilan birgalikda bajarish, to 'g 'ri va vitam inlashtirilgan ovqat berish, dam 
olishni, uyquni to ‘g ‘ri tashkil etish va hokazolar. Ota-onalarni maktabgacha 
yoshdagi bolalarni maktabga tayyorlash masalasi qiziqtiradi. Bu tushunarli, chunki 
bu tinimsiz harakatni, qat’iylikni, natijaga erisha bilishni talab qiladi. M aktabgacha 
yoshdagi 
bola 
mehnatning 
bu 
yangi 
turiga 
faqat 
ta'lim iy 
faoliyatlar 
jarayonidagina emas, balki istalgan m ehnat topshiriqlarini bajarish vaqtida 
tayyorlanadi. M aktabgacha ta’lim tashkilotlarining oila bilan ishlash tizimida aniq 
maqsad, mazmun bo'lishi kerak. M aktabgacha ta ’lim tashkilotlarining ota-onalar 
bilan ishlashidan jam oa tarzida va yakkam a-yakka holda ishlash shakllarini 
mohirlik bilan qo'shib olib borish, keng aholi ommasi orasida pedagogik tashviqot 
ishlarini tashkil qilish tufayli bolalarni ta rb iy a la s h d a ijo b iy n a tija la rg a
e rish ish m u m k in .
Quyida maktabgacha ta ’lim tashkilotlari xodim larining ota-onalar va oila 
bilan ham korlikdagi ishlaridan eng keng tarqalgan shakl va usullarini keltiramiz.
O ta - o n a v a o ila b ila n y a k k a m a - y a k k a ish la sh . B unda o ila g a 
ta rb iy ach in in g borishi, ota-onalar uchun suhbat o'tkazish, ularga maslahat berish, 
ota-onalarni bolaning maktabgacha ta ’lim tashkilotiaridagi hayoti bilan tanishtirish 
kabilar kiradi.
O ta-onalar bilan jamoa tarzid a tashkil qilinadigan ishlar. B ular ota- 
onalarning guruhiy va umumiy m ajlislari, ota-onalar maktabi. anjumanlar, 
shanbaliklar, savol-javob kechalari.
K o'rsatm ali ishlar. Ishning bu turi: ko'rgazm alar uyushtirish. bolalarning
140

---

ishkirini namoyish qilish, ochiq eshiklar kuni, ota-onalar burchagi. ota-onalar uchun 
kulubxonalar tashkil qilishni o 'z ichiga oladi.
Bolaning oilasini borib ko'rish va oila a ’zolari bilan vaqindan tanishish.
Ota-onalar pedagogik ta’lim berish va boshqalarni ko'rsatish mumkin.
Xulosa 
qilib 
shuni 
aytish 
kerakki, 
bolalarning 
maktab 
ta’limiga 
(ayyorgarligiga ta’sir etuvchi omillar haqida gapirar ekanmiz, oilaviy tarbiyaning 
ijtim oiy tarbiya bilan aloqasini m ustahkam lash masalasi maktabgacha ta’lim 
tashkilotlari xodimlari, pedagoglar, olimlar, bu sohada ilmiy ish olib boruvchi 
tadqiqotchilar va uslubchilar oldiga dolzarb vazifalarni qo'ymoqda.
N az o ra t savollari:
l.S harq mutaffakkirlarining matematik bilimlar to ‘g ‘risidagi fikrlarini 
ayting.
2.M aktabgacha ta ’lim tashkiloti va oilada ilk matematik tasavvurlarini 
rivojlantirishni tashkil qilish shakllarini izohlang.
T o p sh iriq la r: Sharq m utaffakkirlarining matematik bilimlar to ‘g ‘risidagi 
fikrlarini “V enn diagrammasi” asosida taqqoslang va taqdimot tayyorlang.
A d abiyotlar:
1 
.Hasanboyeva O.U. va boshqalar. M aktabgacha ta ’lim pedagogikasi. -Т .: 
Ilm ziyo, 2006.
2. Бикбаева Н.У., Ибрагимова З.И., Крсимова Х.И. Мактабгача тарбия 
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.: 
Укитувчи, 1995 й.
3. Jum ayev М. M aktabgacha yoshdagi bolalarda matem atik tasavvurlarni 
shakllantirish m etodikasi va nazariyasi. - Т., 2007.
1 41

---

M A K TA B G A C H A T A ’L IM M UASSASALARIDA M A T E M A TIK
TU SH U N C H A LA R N I S H A K LLA N TIR ISH YUZASIDAN M E T O D IK
ISH L A R N IN G M A ZM U N I
T ay an ch so‘z v a ib o ra la r: