5 .2 . Bank tizimi va uning operatsiyalari
Agar m am lakatda yetarli darajada b a n k faoliyatini k o ‘rsatayotgan
banklar, kredit tashkilotlar ha m d a iqtisodiy tashkilotlar m avjud b o ‘lsa
u holda b a n k tizimi mavjudligi t o ‘g ‘risida gap yuritsa b o ‘ladi. U shbu
rharoitda b anklar va kredit tashkilotlari turli shakllarida h a m d a doim o
o 'z mijozlari — iqtisodiyot subyektlari, M arkaziy bank, bosh q a organ-
lar, davlat hokimiyatlari va davlat boshqaruv organlari, o 'z a ro yoki
yordam chi tashkilotlar bilan muloqotda (munosabatda) bo'lib turadi.
Bank tizim i — tashkiliy tuzilm a sifatida yirik tizim b o ‘lib —
m am lakatning iqtisodiy tizimiga kiradi. Bu shuni bildiradiki, banklar-
ning faoliyati va rivojlanishini moddiy va nom oddiy n e ’m atlarni ishlab
chiqarish, m uomala va iste’mol qilish bilan bog‘liq holda k o ‘rib chiqish
zarurdir. 0 ‘zining amaliy faoliyatida banklar xujvalik hayotini tartibga
solish mexanizmi bilan uzviy ravishda bog‘liq.
Shu bilan birga banklar soliq tizimi, baho tizimi, baho va daromad
siyosati, tashqi faoliyat iqtisodiy faoliyat shartlari bilan uzviy aloqada
b o ‘lishlari shartdir. Bu s h undan darak beradiki, mamlakatdagi ijtimoiy-
iqtisodiy o'zgarishlar k o 'p hollarda bank tizimi faoliyatiga boshqa
ijtim oiy — xo'jalik m ex a n iz m i bilan aloqadorligidagi harakatiga
bog'liqdir.
Bank tizim i — bu m am la k a t hududida tarixan shakllangan va
q o n u n bilan m ustahkam langan kredit tashkilotlarining faoliyat ko‘r-
satish shaklidir. Xuddi pul va moliya tizimi kabi b ank tizimi o ‘ziga
xos milliy belgilariga egadir. Shu belgilar shu h ududning, geografik
shartlari ob-havo aholi milliy tuzilishi, ularni nim a bilan mashg'ulligi,
q o 's h n i l a r bilan m u n o s a b a t i, savdo y o 'lla ri va o m illa r asosida
shakllanadi.
Bank tizimi — yagona m a ’noga ega emas. Uni turli tamoyillarni
k o ‘rish, turli holatlariga qarab guruhlash m umkin. Masalan, ularni
tashkiliy tuzilishiga k o ‘ra intitutsional chizm a k o ‘rinishida ko'rib
chiqish m um kin. B undan tashqari, bank tizimini bajaradigan funk-
siyalari, o ‘zaro aloqadorligi, mavqeyi, maxsus yo'nalishi, bajaradigan
operatsiyalarga va ularni tahlil etilishiga qarab ham guruhlash mumkin.
O 'zbekiston Respublikasida banklar faoliyati, jum lad a n ularning
q im m atli qog'o zlar bozoridagi faoliyati 0 ‘zbekiston Respublikasining
1996-yil 2 5 - a p r e ld a q a b u l qiling an « B a n k la r va b a n k faoliyati
t o ‘g'risida»gi ha m d a 1995-yil 21-dekabrda qabul qilingan « 0 ‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki t o ‘g ‘risida»gi Qonunlariga asosan tashkil
etiladi va tartibga solinadi. Amaldagi qonunchilikka k o ‘ra, bank —
bu tijorat tashkiloti b o ‘lib, yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlarni
q abul qilish, olingan m ab la g ‘lardan o ‘z qaltisligi va xatari ostida
kreditlash yoki investitsiyalash, shuningdek, to'lovlarni amalga oshirish
u c h u n foydalanadigan yuridik shaxsdir. Dunyoning k o ‘plab rivojlangan
davlatlaridagi kabi, bizning davlatimizda h a m ikki pog'onali bank
tizim i shakllantirilgan va u faoliyat k o ‘rsatib kelm oqda. Respub-
likamizning bank tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan boshqa tijorat banklar
faoliyatini tartibga solib turuvchi, hukum atning «bankchisi» vazifasini
o ‘taydigan, mamlakatda pul muomalasini tartibga solib turuvchi va
hukum atning qimmatli qog‘ozlar bozoridagi rasmiy agenti h a m d a dileri
hisoblangan, banklarning banki b o ‘lgan 0 ‘zbekiston Respublikasi
M arkaziy banki boshqarib turadi (birinchi p o g 'o na). Tijorat banklari
x o ‘jalik yurituvchi subyektlarga kredit, hisob-kitob yuritish xizmatlarini
k o ‘rsatadi, ular passiv (o‘z shaxsiy resurslarini shakllantirish bilan bog‘liq
b o 'lg an ), aktiv (omonatlarni joylashtirish operatsiyalari) h a m d a vosi-
tachilik kredit bilan bog'liq b o ‘lmagan operatsiyalarni amalga oshiradi
(ikkinchi pog'ona).
M amlakatimizda
amaldagi
qonunchilikka
asosan,
y a ’ni
1995-yil 21-dekabrda qabul qilingan « 0 ‘zbekiston Respublikasi M a r
kaziy banki t o ‘g ‘risida»gi va 1996-yil 2 5 - a p r e ld a qabul q ilin g an
«Banklar va bank faoliyati t o ‘g ‘risida»gi qonunlariga asosan m am la -
katimiz hududida tijorat banklari turli muikchilik shaklida, y a ’ni davlat,
aksiyadorlik-tijorat, hususiy h a m d a xorijiy sarm oya ishtirokida tashkil
etilishi mumkin.
Tijorat banklarining belgilariga qarab quyidagi turlarga b o ‘lish
m um kin. Muikchilik shakliga qarab banklar: davlat bankiga, aksiyador
banklarga, kooperativ, xususiy, mintaqaviy, aralash mulkchilikka asos-
langan bankka bo ‘linadi. Aksiyador banklar aksiyador jam iyat kabi
ochiq turdagi yoki yopiq turdagi aksiyador banklar b o ‘lishi m um kin.
Aksiyadorlar safiga kirish aksiyalarni sotib olish y o ‘li bilan amalga
oshiriladi. Huquqiy va jism oniy shaxslar banklarning aksiyalarini sotib
olishi va aksiyadorlar b o ‘lishi m um kin.
Aksiyador tijorat banklarining yuqori organi — aksiyadorlarning
u m u m iy yig'ilishi hisoblanadi. H a r yili a ksiyadorlarning yig'ilishi
ustavdagi va ustav kapitalidagi o'zgarishlarni, yillik faoliyat va uning
natijalarini, bank daromadlarini tasdiqlash, Bank Kengashi tarkibini
saylash bankning s h o ’ba inuassasalarini tashkil qilish va bekor qilish
kabi masalaiarni ko‘rib chiqishi m um kin.
B a’zi tijorat banklari paylar (badallar) hisobidan tashkil qilinishi
m u m k in . Bu turdagi ban k larn ing q a tn a sh c h ila ri h a m huquqiy va
jism oniy shaxslar bo'lishi m um kin.
Xususiy banklar — jism oniy shaxsning pul m ablag ‘lari hisobidan
tashkil qilingan banklar hisoblanadi.
Joylashish belgisiga qarab tijorat banklar: xalqaro, Respublika,
m intaqaviy, viloyat banklariga b o ‘linishi m u m kin.
Bajaradigan operatsiyalariga qarab tijorat banklar — universal va
maxsus banklarga bo'linadi.
Universal banklar xilma-xil operatsiyalar bajarish, har xil xizmatlar
amalga oshirish xususiyatiga ega b o ‘ladi. Maxsus banklar m a ’lum
yo'nalishlarga xizm at ko'rsatib, o ‘z faoliyatini shu y o ‘nalishlarda
yutuqlarga, samaradorlikka erishishga bag‘ishlaydi. Bunday banklarga
tarmoqlarga xizmat ko'rsatuvchi banklar, eksport-import operatsiya-
larini olib boru vch i banklar, investitsiya banklari, ipoteka-zam in
banklari kirishi mumkin.
Banklarni intutisional tuzilishi b o ‘yicha guruhlari bir q a n c h a
unsurlarning m ajm uyini bevosita va bilvosita bank faoliyati bilan
shug‘ullanuvchilarni, ularning tuzilishini, vazifalari, funksiyalari, mu-
hitdagi operatsiyalarini o ‘zaro aloqadorlikda o ‘z ichiga oladi. (tashkilot
va korxonalar).
Tashkiliy tuzilish b o ‘yicha guruhlash ushbu davlatda faoliyat olib
borad ig a n k red it turlari va sh a k lla rin i, b u n d a ishtirok etadigan
banklarning turlarini o ‘z ichiga oladi. Tuzilma kredit shakllari va
bank ishtiroki belgilariga qarab tuziladi.
Bugungi kunda rivojlangan m am lakatlarda mavjud bo'lgan bank
tizimlarini shartli ravishda universal va segmentlangan turlarga ajratish
m umkin. S o ‘nggi paytlarga qadar G erm aniya, Fransiya, Gollandiya,
Shvetsariya kabi rivojlangan mamlakatlarga universal banklar xos edi.
Hozirda universal banklar asosiy m am lakatlarda mavjuddir.
Segmentlangan bank tuzilmasi tijorat va nobank kredit tashkilot-
lariga faoliyat muhitini (operatsiyalarini) q a t’iy qonuniy to m onidan
c h e g ara la b q o 'y ilis h in i b ild ira d i. B u n d a y holat h o z ird a A Q S H ,
Yaponiya, K anada kabi davlatlarda mavjud bo‘lib ularda korporativ
mijozlarning qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va joylashtirish operatsiya-
lari bilan shug‘ullanishlari taqiqlanadi. Biroq bugungi kunda AQSH
1933 -y ild a q a b u l q ilin g a n G la s s - S te g a l q o n u n i b e k o r qilinishi
kutilmoqda.
0 ‘z b e k isto n R espublikasi tijo ra t banklari M arkaziy b a n k d a n
litsenziyani o lg a n d a n s o 'n g g in a davlat q im m atli-q o g 'o z la ri bilan
operatsiyalarni amalga oshirilishi mumkin.
Ularga qim m atli qog‘ozlar bilan operatsiyalar qilish uchun, t o ‘lov
xarajatlari funksiyasini bajaruvchi q o g ‘ozlar uchun (veksel-chek) yoki
pul m ablag‘larini ja m g ‘armalarga va bank raqamlariga jalb qilishlarini
tasdiqlovchi q o g 'o z la r (depozit va ja m g ‘arm a sertifikatlari) u ch u n
maxsus litsenziya olishlari shart emas.
Bugungi k u n d a banklarni va boshqa m oliya-kredit tashkilotlari
orasidagi farqini y o ‘qotishni mamlakatdagi kapital harakatining m arkaz-
lashuvuni va jam g'arilishi bilan bevosita bog‘liqdir.
Bunday harakat natijasida o ‘zaro yaqin va o ‘xshash b o ‘lm ag an
kredit tashkilotlarini yo'qolib ketishi yoki q o ‘shilishi jarayoni am alga
oshirilishi mumkin.
Shuni bilan birga ban k larnin g universallashuvi m a k ro iq tiso d iy
omillariga bog‘liqdir. A m m o bu faoliyat uzoq m uddatni o ‘z ichiga
oladi. Hozirgi k u n d a farqlarning y o ‘qolishi va banklar to m o n id a n
funksional va yuridik xususiyatlarni bekor b o ‘lishi asosan yirik tijorat
banklarida sezilarli amalga oshmoqda.
Shuni qayd qilish lozimki, yirik banklarning universallashuvi va
global yo'nalishlarining olib borilishi kichik banklarning, m axsus kredit
tashkilotlariga, y a ’ni m a ’lum turdagi o p eratsiyalarga m o sla s h g a n
tashkilotlarga aylanishiga sabab b o ‘lm oqda. Bu esa k o 'p g in a m a m la -
katlarda faoliyot ko 'rsatayo tg an k o ‘p bosqichli b an k tizim iga xos
xususiyatdir.
Bugungi k u n d a b a n k la rn in g k o ‘p p o g ‘on ali b o 'lish i u la r n in g
tashkiliy tuzilishiga b og ‘liq.
Ammo, rivojlangan mamlakatlarga bir yoki ikki pog'onali b ank
tizimi xosdir
Bir pog‘onali bank tizimi varianti m am lakatda yagona m arkaziy
b a n k hali m avjud b o 'lm a s a yoki b itta m a rk a z iy b a n k d a n ib o ra t
bo'lsagina real (haqiqatda) mavjud bo'lishi m um kin.
Am m o sivilizatsiya darajasidagi bozor iqtisodiyoti sharoitiga ikki
pog'onali bank tizimi xos. Bunda birinchi pog‘o n a banklari-bu M a r
kaziy bank, ik k in c h i quyi p o g 'o n a e sa-tijo ra t ban klari va k re d it
tashkilotlaridir.
Markaziy b a n k -b a n k tizimi mavjud b o'lgan ba rc h a davlatlar pul-
kredit tizimining asosini tashkil qiladi. M arkaziy ban kn ing m oliya
bozoridagi o ‘rni m a m la k a td a b o zor m un o sa b a tla rin in g rivojlan ish
darajasiga va xususiyatiga bog'liq.
Bu esa o ‘z navbatida ikki pog‘onali bank tizim ining shakllanishiga
asosiy omil bo'lib hisoblanadi. Chunki buning tepasida M arkaziy b ank
b o ‘ladi.
Ikki pog‘onali bank tizim ining zarurli b o z o r m u no sabatlarining
qarama-qarshiliklaridan kelib chiqadi. Bir to m o n d a n , bu xususiy moliya
mablag'laridan erkin foydalanish huquqini talab qiladi. Bu quyi p o g 'o n a
banklar-tijorat banklari orqali amalga oshiriladi.
Ikkinchi to m ondan, bu munosabatlarni m a ’lum m iqdorda tartibga
solish nazorat qilish maqsadli yo'naltirish zarur. Bunday maxsus institut
sifatida Markaziy bank yuzaga chiqadi.
Yuqorida ko ‘rib o'tganim izdek, bank faoliyatini maxsus litsenziya
asosida amalga oshiriladigan faoliyatdir. Biz aytganimizdagi O 'z b e -
kiston Respublikasi Tijorat banklari Markaziy bank tom onidan berila-
digan litsenziya asosida faoliyat olib boradilar.
Ularga qo 'sh im cha retsenziya zarur emas (faqat valuta operatsiya-
laridan tashqari).
Bozor iqtisodiyoti va jah o n xo‘jaligi rivojlanishi bilan bank tizimi
h a m rivojlana bordi. Hozirgi sharoitda banklar tobora k o ‘proq faqat
s o f bank operatsiyalarini bajaradigan emas.
Tijorat banklari quyidagi operatsiyalarni bajaradi:
— passiv operatsiyalar;
— aktiv ssuda operatsiyalari;
— bank xizmatlari va vostitachilik operatsiyalari;
— b a n k n in g o 'z m a b l a g i a r i h is o b id a n a m a lg a o s h ir a d ig a n
operatsiyalar va boshqalar.
Tijorat banklarini boshqa barcha tashkilot va muassasalardan farqi
faqatgina o ‘ziga xos xususiyatga ega muassasa deb qarash mumkin.
T ijo r a t banki d a v la tn in g , y uridik shaxslarning h a m d a a h o lin in g
vaqtincha bo'sh pul mablag'larini qaytarib berishlilik, t o ‘lovlilik va
muddatlilik shartlari asosida jam lab, ularni o 'z nom idan d aro m ad
olish maqsadida joylashtirish faoliyatini amalga oshiradigan muassa-
sadir. Tijorat banklarining asosiy faoliyati bu vaqtincha b o ‘sh pul
mablagMarini kreditorlar va qarzdorlar o'rtasida ham da sotuvchilar
va xaridorlar o 'rta s id a aylanishini vositachilik asosida olib borish
hisoblanadi.
S h u n i t a ’k i d l a s h l o z i m k i , i q t i s o d i y o t d a pul m a b l a g 'l a r i n i
joylashtirish yuzasidan faoliyatni tijorat banklaridan tashqari bir qator
m axsus-ixtisoslashgan m o liya-kredit institutlari, ya ’ni investitsiya
fondlari, kredit uyushm alari, sug'urta kompaniyalari, brokerlik va
dilerlik firmalari h a m olib boradi. Lekin, tijorat banklarining mamlakat
m oliya b o z o rid a faq atgina o 'z ig a xos xususiyatlari mavjud. U la r
quyidagilardan iborat:
-- birinchidan, tijorat banklari faoliyati u ch u n qarz majburiyatlari
yuzasidan ikki to m o n la m a tasnif mavjud. Ular birinchi to m o n d a n
yuridik va jism oniy shaxslar uchun muomalaga o'zlarining qarz majbu-
riyatlarini, y a ’ni depozit sertifrkatlari, depozit-jam g'arm a sertifikatlari,
obligatsiyalarini chiqaradi. Ikkinchi to m o n d a n esa tijorat
banklari
q o ‘shim cha d aro m a d olish maqsadida boshqa e m itentlarning m u o m a -
laga chiqargan qarz majburiyatlarini (aksiyalar, obligatsiyalar, depozit
sertifikatlari) sotib oladilar:
— ikkinchidan, tijorat banklari o ‘z n om idan chiqarilgan qimmatli
qog'ozlar (obligatsiyalar, depozit sertifikatlari) b o 'y ich a q a t ’iy belgi-
langan foiz b o ‘yicha daromad toManishi majburiyatini oladilar. Inves-
titsiya fondlari esa daromad toManishi yuzasidan qaltisliklarni inves-
torlar zimmasiga yuklaydilar.
Tijorat banklari o ‘z faoliyatini yuritish u c h un c h e td a n q o ‘shim cha
mablag* jalb etishlari lozim. Bu faoliyat-tijorat banklari to m o nidan
yuridik va jism on iy shaxslardan v a qtincha b o ‘sh pul m ablag'larini
qavtarib berishlilik, to ‘lovlilik h a m d a m uddatlilik shartlari asosida
jalb etish bilan bog‘liq faoliyat passiv operatsiyalar hisoblanadi. Tijorat
banklaririing aktiv operatsiyalarini amalga oshirish uch u n pul sarmoya-
lariga bo'lgan ehtiyojning 90 foizi chetdan jalb qilingan m ablag'lar
hisobiga qoplanadi.
C hetdan jalb qilingan mablag'lar jalb qilinish rnanbalariga qarab
quyidagilarga boMinadi:
— banklararo bozorda kreditlar olish:
— veksellar hisob-kitobi va Markaziy bankdan kreclit olish;
— m uom alaga qimmatli qog‘ozlarni chiqarish (aksiyalar,
obliga-
tsiyalar,depozit sertifikatlari, depozit-jamg'arma sertifikatlari, veksellar);
— depozitlarni jalb etish;
— qim m atli qog'ozlarni qaytib sotib olish sharti bilan sotish
shartnomalari («Repo» operatsiyasi)ni amalga oshirish;
— Yevronot va Yevrobondlar bozorida ishtirok etish;
— Bank akseptlarini (aval sifatida) sotish.
T ijo ra t b a n k i tashkil e tilish ig a aso sa n a k s iy a d o rlik ja m iy a ti
hisoblanadi. Bu yerda xususiy ochiq turdagi aksiyadorlik tijorat banki
va hususiv yopiq turdagi aksiyadorlik tijorat banklari shaklida boMishi
mumkin.
Lekin tashkil etilishidan q a t’i nazar tijorat banklari balansining
passiv qismi moddalari bir-biridan farq qümaydi.
Tijo rat ba nk la ri o ‘z fao liy atin in g p iro v a rd m aq sa d i d a ro m a d
topishdir. Xalqaro amaliyotda banklarning darom ad topishga y o ‘nal-
tirilgan faoliyati aktiv operatsiyalar deb nomlanadi. Tijorat banklarining
o ‘zlik va yuridik ham da jism oniy shaxslarning vaqtincha b o ‘sh turgan
pul mablag'larini jalb etish natijasida m a ’lum d a ro m a d topish uchun
o ‘z n o m id a n foydalanishdagi faoliyati aktiv operatsiyalardir. Tijorat
b a n k la rin in g aktiv operatsiyalari ju d a xilm a-xildir, lekin xalqaro
amaliyotda aktiv operatsiyalar quyidagi asosiy turlarga ajratiladi:
— yuridik va jismoniy shaxslarga turli m uddatlar va turli maqsa-
dlarga hamdaturli shartlar asosida kreditlar berish;
— bank mijozlariga har xil vositachilik xizmatlarini ko'rsatish;
— davlat va boshqa yuridik shaxslarning qimm atli qog'ozlariga
o ‘z n o m id anv a o ‘z hisobidan investitsiya qilish;
— lizing operatsiyalarini amalga oshirish;
— investitsiya loyihalarini amalga oshirish;
— «repo» operatsiyalarini amalga oshirish;
— valuta dilingi operatsiyalarini amalga oshirish;
— mijozlarga boshqa turdagi a n ’anaviy va n o a n ’aviy bank
xizmatlarini ko‘rsatish.
T ijo ra t banklari aktiv o p eratsiyalarn i olib borish y o ‘li bilan
d a r o m a d olishga h a ra k a t qilad i, lekin bu faoliyatni olib borish
ja r a y o n id a tasdiqlangan q o n u n c h ilik m e ’yorlariga amal qilishlari
lozim. Tijorat banklari o ‘zlari u c h u n o ‘rnatilgan likvidlik darajasini
saqlab turishlari h a m d a olib borilayotgan aktiv operatsiyalarining
turlari b o ‘yicha yuzaga chiqishi m um kin bo'lgan qaltisliklarni oqilona
taqsimlashlari shart
A m a ld a g i q o n u n c h il ik k a a s o sa n tijo rat b a n k la ri o ‘z larining
aktivlarining m a ’lum qismini darom ad keltirmaydigan ham da juda
kam m iqdorda darom ad keltiruvchi aktivlarga yo'naltiriladi. Masalan,
da ro m a d keltirmaydigan aktivga 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy
banki hisob ra q a m id a sa q la n a d ig a n m ajburiy zaxiralarni, asosiy
vositalarni, jihozlar va buyum larni, ham da kam miqdordagi daromad
keltiruvchi aktivga esa kassadagi naqd pulni ko'rsatib o ‘tishimiz
mumkin.
Shu bilan birga banklar moliyaviy xizmatlar k o ‘rsatadigan moliyaviy
muassasalarga aylanm oqda, bu bank balansida aks ettirilmaydi, lekin
ju d a katta darom ad keltiradi. Masalan; banklar valuta operatsiyalarini
bajarganda sarroflar-brokerlar sifatida m aydonga chiqadilar va katta
m iq d o rd a vositachilik haqi oladilar. Lekin bu operatsiyalar bank
balansida aks ettirilmaydi.
Hozirgi paytda yirik tijorat banklari qariyib 350 turdagi moliyaviy
xizm at ko'rsatmoqda.
Shuni t a ’kidlash lozimki Respublika Tijorat banklarining moliyaviy
holati bugungi kunda barqaror emas. Shu sababli Respublikada bir
qancha banklarning litsenziyasi chaqirib olindi, bu esa ularni haqiqatda
bankrotlikga uchraganligidan darak beradi.
B ank retsenziyasi c h a q ir ib o lin ish ja r a y o n id a n likv idatsion
komissiya tuziladi. Ular qiyin va uzoq muddatli murakkab faoliyat
olib boradilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |