O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

5.3.  Markaziy  bank  va  uning  funksiyalari
Kredit  moliya-tizimining  barqarorligini  t a ’minlash,  uning  alohida 
b o ‘g ‘i n la r in in g   b irin c h i  n a v b a t d a   tijo ra t  b a n k la r i  f a o l iy a tin in g  
barqarorligini  t a ’minlash  m am lakat  markaziy b ankning  asosiy vazifasi 
hisoblanadi.
M arkaziy bankning yana  bir asosiy vazifalaridan  kredit  organlari 
(tizim i)n ing   faoliyatini  tartibga  solish  va  u m u m la s h tir is h d a n   ibo- 
ratdir.
U zoq  yillar  m obaynida  tijorat  banklari  va  emission  b anklarining 
bajaradigan  funksiyalari  q o ‘shilib  ketdi.  Bular  qatoriga  b ank no tlarn i 
e m is s iy a   q ilis h n in g   m a r k a z l a s h u v i   b ir   q o ' l d a   y o k i  b i r   n e c h a  
banklarning q o ‘lida, ya’ni  davlatning  maxsus  qonuniy dalolatnom alari 
b ila n   q o 'l l a b - q u v v a t l a n a d i g a n   b a n k l a r   q o ' l i d a   u s h la b   t u r i s h i , 
keyinchalik esa ular orasidan yiriklarini  ajratib so‘ng emissiya chiqarish 
huquqini  berilishini,  yoki  a lo h id a   m arkaziy  emission  b a n k la r  deb 
n o m la n u v c h i  banklarning  p a y d o   b o 'lis h   ja ra y o n la rin i  misol  qilib 
keltirish  mumkin.
Zamonaviy  ikki  pog'onali  b an k  tizimi  ko‘p  sonli  tijorat  banklari 
va  yagona  Markaziy  bankga  asoslangan  bank  tizimi  shu  y o ‘l  bilan 
vujudga  keldi.  Odatda  Markaziy  b a n k   —  bu  davlat  banki,  masalan, 
Angliya banki,  Fransiya banki,  Buides bank, Yaponiya banki,  Shvetsa- 
riya  milliy  banki,  Finlandiya  banki  va  h.k.  yagona  b anklardan  tashkil 
topadi.  Biroq  AQ SH  Markaziy  b a n k   12  hududiy  Federal  banklardan, 
y a ’ni  federal  rezerf  tizimi  ( F R T )   b o sh q a ru v   kengash  t o m o n i d a n  
boshqariladigan  b o ‘limlardan  iboratdir.
Markaziy  bank  kapitaliga  b o ‘lgan  m ulk  shakliga  k o ‘ra u la r  Davlat 
(kapital  davlatga  tegishli)  a k s iy a d o r  va  aralash  kapitalli  turlariga 
b o ‘linadi.
B a’zi  Markaziy  banklar  D avlat  banklari  k o ‘rinishlarida  shaklla- 
nadi.  Ularga  Nemis  Federal  Banki  ( G e rm a n iy a   Buides  banki).  1957- 
yilda  Rexs  bankning  davomchisi  (1975-yilda  paydo  b o ‘lgan  )  sifatida 
shakllandi.  Ba’zi  Markaziy  b an klar  —  oldin  xususiy  b a n k   m asalan,

---

Angliya  banki  (1694),  Fransiya  banklari  (1800)  sifatida  keyinchalik 
esa  milliylashtirilib  davlat  bankiga  aylantirilgan.
Aksioner  turidagi  Markaziy  bank  qatoriga  AQSH  F R T   (Federal 
Rezerv  tizimi)  kiritish  m umkin.  F R T   1913-yildagi  Federal  Rezerv 
tizimi  asosida paydo bo'lgan aralash turdagi Markaziy banklar jumlasiga 
kapitalida  davlat,  aksioner va xususiy va  kapital  ishtirok  etgan  banklar 
kiradi.  Bu guruhlar qatoriga kiaivchi Yaponiya banklar (1882-y.)  misol 
qilinib  keltirilishi  mumkin.  Q o n u n   b o ‘yicha  1942-yilda  55%  ustav 
kapitali  davlatga  tegishlidir.  Deyarli  barcha  mamlakatlarda  Markaziy 
bank  huquqiy  m e ’yorlarini  tartibga  soluvchi,  aniqlovchi  (belgilovchi) 
qonunlar  mavjuddir.
Turli  mamlakatlarda Markaziy banklarga turli  funksiyalarni  belgilab 
berilishi  m u m k in .  Lekin  M arkaziy  bank  doim o  Davlat  va  bank 
belgilarini  o ‘zida  mujassamlashtirgan  Davlatning  tartibga  soluvchi 
organi  b o l i b   qoladi.
M am lakatning  Markaziy  Banki  —  shu  davlat  bank  tizimining 
asosiy  qismi  b o ‘lib  hisoblanadi.  Markaziy  bank  —  birinchi  o ‘rinda 
davlat  va  iqtisodiyot  o'rtasida  vositachi  bo'lib  xizmat  qiladi.  Ammo 
Markaziy  bank  o ‘z  oldiga  foyda  olishni  rnaqsad  qilib  qo'ymaydi.
Markaziy bank funksiyalari  uzoq yillar mobaynida deyarli  o ‘zgarmay 
aniq  modifikatsiyalangan  ko'rinishga  egadir.
Turli  iqtisodiy  adabiyotlarda va  o'quv  darsliklarida  Markaziy bank 
funksiyalari  turlicha  talqin  qilinadi.
Masalan  V.M.  Usoskinning  fikriga  k o ‘ra  Markaziy bank  funksiya- 
lariga:
—  kredit  pullari  (banknotlar)  emissiyasi;
—  b a n k la r   u c h u n   va  b o sh q a   kredit  tashkilotlari  u c h u n   turli 
xizmatlarni  amalga  oshirish;
—  huk u m atn ing   moliyaviy  agenti  funksiyasi;
—  markazlashgan  oltin-valuta  zaxiralarini  saqlash;
—  pul-kredit  siyosati  tadbirlarini  o ‘tkazish  kabilar  kiradi.
«Pul  kredit  va  banklar»  kitobining  mualliflari  fikricha  Markaziy 
bankning asosiy funksiyasi:  — «muomalaga kredit pullari- banknotalarni 
chiqarish  va  pul  m uomalasini  tartibga  solishdan  iboratdir».
Sh u nday   qilib,  Markaziy  banklar  —  «banklar  banki»ga  aylantirib 
yuborildi,  y a ’ni  ularning  mijozlari  bo'lib  tijorat  banklari  hisoblanadi. 
M a rk a z iy   b a n k la r   o ‘zla rin in g   jo riy   (depozit)  raq a m la rid a   tijorat 
banklarining  pul  mablagMarini  aks  ettiradi,  ularning  naqd  pullarini 
t o id iris h g a   bog'liq  operatsiyalarni  amalga  oshiradi,  tijorat  banklariga

---

kreditlar  b e ra d ila r.  M a rk a z iy   b a n k la r   k o ‘p  h o lla rd a   D a v l a tn i n g  
bankirlari  hisoblanadi.
Shu bilan barcha emission banklaming yana bir asosiy funksiyalariga 
ochiq  bozordagi  operatsiyalar  va  deviz  operatsiyalari  kiradi.  U la r  
davlatning  qimmatli  qog‘ozlarini  sotish  va  olish,  xorijiy  valutalarni 
ham da  milliy valuta  kurslarini  ushlab  turish  maqsadida  sotadi  va  sotib 
oladi.
Lekin, u m u m a n  olganda Markaziy banklar tomonidan  bajariladigan 
operatsiyalar  quyidagi  t o ‘rt  guruhga  (turga)  bo‘linadi:
1.  Banknotlarning  m onopol  emissiyasini  amalga  oshirish;
2.  Markaziy  bank-  banklar  banki  hisoblanadi;
3.  Markaziy  bank-  h ukum at  bankiri  hisoblanadi;
4.  Markaziy  bank  pul-  kreditni  tartibga  soladi  va  bank  nazoratini 
amalga  oshiradi.
Markaziy  banklarga  davlat  vakili  sifatida  qonuniy  tarzda  ban k- 
notlarni  m onopol  ravishda  emissiya  qilish  biriktirilgan,  y a ’ni  u m u m -  
milliy  kredit  pullarini  bosib  chiqarish  yuklatilgan.  T a ’kidlash  kerakki, 
sanoati  rivojlangan  m a m la k a tla r d a   b a n k n o ta l a r   pul  m a s s a s in in g  
sezilarsiz  qismini  tashkil  etadi,  shuning  u ch u n   M arkaziy  bank n ing 
monopol  emissiya  funksiyasi  birm uncha  pasaytirilgan.
Biroq banknotalarni chiqarish  funksiyasi  mamlakatdagi  pul  zaxira- 
larini  tashkil  qiluvchi,  ch akana  pul  m uomalasini  naqd  b a n k n o ta la r 
bilan  ta ’minlash  va  kredit  tizimining  likvidliligini  t a ’minlash  vositasi 
hisoblanadi.  Bu funksiyalar naqd pul  muomalasi ulushi  sezilarli  b o ‘lgan 
mamlakatlarda  katta  ahamiyatga  egadir.
Markaziy  bank  bevosita  tadbirkorlar  va  aholi  bilan  hech  q a n day  
faoliyat  olib  bormaydi.  U ning  asosiy  mijozlari  b o ‘lib  tijorat  banklari 
hisoblanadi.
Tijorat  banklari  Iqtisodiyot  va  Markaziy  bank  orasida  (o ‘rtasida) 
vositachi  sifatida  faoliyat  ko‘rsatadi.  Markaziy  banklar  banki  sifatida 
tijorat  banklarining  zaxiralarini  saqlaydi,  jum ladan,  majburiy  zaxira 
talablari  shaklidagi  pul  mablagMarini  saqlaydi,  ularning  kreditorlari 
sifatida  ishtirok  etadi,  tijorat  banklarining  Markaziy  bankda  ochadigan 
hisob  varaqlari  orqali  ( 0 ‘zbekiston  Respublikasi-  hisob-kassa  markazi) 
m amlakat  miqyosida  naqd  pulsiz  hisob-kitoblarni  am alga  oshiradi; 
banklar va  boshqa  kredit  institutlari  ustidan  nazoratni  olib  boradi.
Kapitalidagi  m ulk  shaklidan  q a t’i  nazar  M arkaziy  b ank  davlat 
bilan  uzviy  b o g ‘liqdir.  H u k u m a t  bankiri  sifatida-  M a rk a z iy   b a n k  
h u kum at  g 'a zn achisi  o ‘rnida  va  kreditori  sifatida,  vakili  (agenti),
12 — O.Yu. Rashidov,  va  bosh.
177

---

Moliyaviy  maslahatchisi  sifatida  faoliyat  olib  boradi(ishtirok  etadi). 
Bu  o ‘rinda  Markaziy  bank  hukum at  tashkilotlari  va  korxonalarning 
hisob  raqamlarini  yuritadi,  soliqlami  va  boshqa  tushum larni  yig‘adi, 
toMovlarni  amalga  oshiradi.
M arkaziy bank,  qoidaga bino an ,  davlat  budjetining kassa  ijrosini 
a m a lga   oshiradi.  D avlatga  soliqlar  va  zay o m lard a n   (obligatsiya- 
larda n)  tushgan  d a ro m a d la r  h u k u m at  xarajatlarini  qoplovchi  M a r ­
kaziy bankdagi  kazacheylikning foizsiz  raqam iga o'tkaziladi  (M oliya 
vazirligi).
H ukum atning  kreditori  sifatida,  Markaziy bank  davlat  zayomlarini 
yangilarini  m uom alaga  chiqarish,  joylashtirish,  o ‘zining  portfelini 
t o ‘ldirish  uchun  davlat  qog‘ozlarini  sotib  olish,  davlatga  (hukumatga) 
t o ‘g ‘ri  g ‘azna  kreditlarini  berish  bilan  shug'ullanadi.
Davlat  budjetining  taqchilligi  sharoitida  ko'pgina  mamlakatlarda 
Markaziy  bankning  hukumatni  kreditlash  va  davlat  qarzini  boshqarish 
funksiyalari  kuchayadi.  Markaziy bank davlat qarzini boshqarish  uchun 
usullardan  foydalanadi.  Masalan,  davlat  majburiyatlarining  kurslariga 
t a ’sir ko‘rsatish  maqsadida ularni sotadi va sotib oladi, sotish shartlarini 
o'zgartiradi,  turli  y o ‘llar bilan  xususiy  investorlar uchun  ularni joziba- 
dorligini  oshiradi.
Davlatning vakili  (agenti)  funksiyasida,  Markaziy bank  m am lakat- 
ning  oltin-valuta  zaxiralaridan  foydalanadi,  milliy  pul  birligi  kursini 
ushlab  turish  u c h u n   valuta  bozorlarida  valuta  intervensiyasi  kabi 
vositalardan  foydalanadi.
Markaziy  bank  xalqaro  valuta-kredit  tashkilotlarda  o ‘z  mamlakati 
n om idan  qatnashadi.
Y u q o r i d a   a ytib  o ‘t ilg a n la rd a n ,  u m u m a n   o lg an d a ,  M ark a z iy  
bankning  barcha  funksiyalari  o'zaro  bog'liqdir.  Davlatga  kredit  berish 
orqali,  markaziy  bank  kredit  m uom ala  vositalarini  yaratadi.  H u k u ­
m atning  majburiyatlarini  chiqarish  va  qoplash  orqali,  u  ssuda  foiziga 
t a ’sir  k o ‘rsatadi.
Sanab  o ‘tilgan  funksiyalari  orqali  Markaziy  bank  o ‘zining  asosiy 
m am lakat pul-kredit  tizimini  tartibga  solish  funksiyasiga  asos yaratadi 
va  iqtisodiyotni  tartibga  soladi.
M arkaziy  bankning  pul-kredit  siyosati  umumiqtisodiy  infratuzil- 
m alarni  tartibga  solishning,  bozor  kon
yukturasini yuqori  darajada ushlab turish,  bandlikka ta ’sir o'tkazish, 
in q iro z li  tu s h u m l a r n in g   oldini  olishn in g   ajralm as  qismi  sifatida 
nam o y o n   b o ‘ladi.

---

Shunday  qilib-  pul-kredit  siyosati  m uom aladagi  pul  m ablag‘lari 
miqdorini,  bank  kreditlari  hajmini,  foiz  stavkalarini,  valuta  kurslarini, 
t o ‘lov balansini va o ‘z  navbatida bevosita  m am lakat iqtisodiyoti  holatini 
0
‘zgartirish  u c h u n   yo'naltirilgan  tadbirlar  majmuasidir.
P u l - k r e d it   siyosati  usullari  u m u m i y   b o ‘lishi  m u m k i n ,  y a ’ni 
mamlakatdan  kredit  munosabatlar holatiga u m u m iy  t a ’sir k o ‘rsatuvchi, 
yoki  selektiv,  y a ’ni  alohida  olingan  kredit  turlariga  t a ’sir  k o ‘rsatish 
uchun   yo ‘naltirilgan  hamda  alohida  korxona,  ju m la d a n   tarm oqlarni 
kreditlash  u ch u n   yo'naltirilgan  b o ‘lishi  m um kin.
Pul-kredit  siyosatining  um um iy  usullariga:
—  Markaziy  bankning  hisobga  olish  siyosati  yoki  foiz  stavkalarini 
tartibga  solish  siyosati;
—  ochiq bozordagi  operatsiyalar,  yoki  davlat  q im m atli-qog‘ozlarini 
sotib  olish  va  sotish;
—  majburiy  zaxira  m e’yorlarini  o ‘zgartirish  kiradi.
Hisobga  olish  siyosati  Markaziy  bankning  tijorat  banklari  uchun 
oxirgi  navbatdagi  zaxirasi  sifatida  kreditoriga  aylanishi  bilan  bog'liq.
Majburiy  zaxira  m e ’yorlarini  tartibga  solish  bu  h u k u m at  talabi 
asosida  tijorat  banklarining belgilangan  miqdoridagi  pul  mablag'larini 
Markaziy  bankdagi  foizsiz  hisob  varagiga  o ‘tkazilishidir.
Ochiq  bozordagi  operatsiyalar-bu  m arkaziy  b ankning  tijorat  va 
g ‘azna  obligatsiyalari  va  boshqa  q im m a t l i- q o g ‘ozlarni  b o z o r  kursi 
yoki  oldindan  e ’lon  qilingan  kurs  b o ‘yicha sotib  olish  va sotish  ham d a 
qayta  kelishuvlaridir.
Markaziy  bankning  pul-kredit  siyosati  selektiv  usullariga:
—  limitlar,  kvotalar  o'rnatish  orqali  kredit  miqdorini  yoki  veksel- 
larini  hisobga  olishni  t o ‘g‘rid a n -to 'g ‘ri  qisqartirishdir;
—  kredit  operatsiyalarini  o'sish  darajasini  pasaytirish;
—  alohida  olingan  turdagi  kreditlar  ustidan  nazoratni  o ‘rnatish, 
iste’mol  krediti  ustidan;
—  alohida  olingan jam g‘armalarga  yuqori  foizlarni  o ‘rnatish  yoki 
u m u m a n   foiz  stavkalarini  tartibga  solish  va  boshqalardir.
K o‘rib o'tilgan funksiyalar Markaziy bankni iqtisodiyotdagi, xususan 
bank tizimini boshqarishdagi o ‘rnini ko'rsatib beradi.  U shbu funksiyalar 
orqali  Markaziy  banklar  bank  tizim ini  boshqaradi,  islohotlarini  olib 
boradi  va  ularni  tartibga  soladi.
2011-yilda ha m   Markaziy bank  m u om aladagi pul  massasini tartibga 
solishda  m onetär siyosatning bozor instrum entlaridan foydalanish bilan 
bir  qatorda  ularning  samaradorligini  oshirib  boradi.

---

Xususan,  M arkaziy  b a n k   to m o n id a n   tijorat  banklari  likvidlik 
darajasining  yetarli  m iqdorda  b o ‘lishini t a ’minlash  maqsadida  vakillik 
hisobvarag'idagi  mablag‘lar  monitoringi  m untazam   ravislida  amalga 
oshirib  boriladi  va  ularning  optimal  darajada  boMishi  u ch u n   barcha 
zaairiy  choralar  k o ‘riladi.
Shuningdck,  majburiy  rezervlar normasi  bank  tizirnining  Likvidlik 
darajasidan  kelib  chiqqan  holda  o ‘zgartirib  boriladi.
Markaziy bank  ochiq bozordagi operatsiyalar ko'lamini  kengaytirib 
boradi.  Bank  tizimida  q o ‘shim cha  likvidlik  yuzaga  kelgan  hollarda, 
tijorat  banklarining  vaqtinchalik  b o ‘sh  pul  m ablag‘larini  Markaziy 
bankning  maxsus  depozitlariga  jalb  qilish  bilan  bog‘liq  sterilizatsiya 
operatsiyalari  amalga  oshiriladi.
Bank  tizimida vaqtinchalik likvidlik yetishmovchiligi  liolati yuzaga 
kelganda  Markaziy bank  likvidlik  bilan  t a ’minlash  instrumentlaridan, 
xususan:
Baho  va  qayta  sotish  sharti  bilan,  sotib  olish  operatsiyalari  — 
R E P O   operatsiyalaridan,  tijorat  banklaridan  xorijiy  valutani  (AQSH 
dollari,  yevro,  yapon  iyenasi  va  funt  sterling),  belgilangan  muddat  va 
alm ashinuv  kursida  qayta  sotish  sharti  bilan  sotib  olish  operatsiyalari
—  valutaviy  SVOP  operatsiyalaridan  hamda  qayta  moliyalash  mexa- 
nizmlaridan  foydalanadi.
Ichki  valuta  bozoridagi  barqarorlikni  t a ’minlash  maqsadida  bank- 
lararo  valuta  bozorida  oldi-sotdi  operatsiyalari  hajmi  kengaytiriladi.