O bobojonov k. Jumaniyozov

Masalan,
«Ikrom» kompaniyasi quyidagi qimmatbaho qog’ozlarga 
egalik qiladi, deb faraz qilamiz:
Кomp
a-
niyalar
Aksiya-
larning 
miqdori
Aksiya-
larning 
sotib 
olish 
qiymati
Aksiya-
larning 
haqqo-
niy 
(bozor) 
qiymati
Jami sotib 
olish 
xarajatlari
20xx yil 31 
dekabridagi 
umumiy 
bozor 
qiymati
Bozor 
qiymati-
ning 
ko’payishi
(kamayishi
)
A
V
S
200
400
100
3500
1000
9000
4000
1500
5000
7.00000
4.00000
9.00000
8.00000
6.00000
5.00000
1.00000
2.00000
(4.00000)
-
-
-
-
200000
0
1900000
(100000)
Sotib olish va haqqoniy (bozor) qiymatidan, eng kam qiymati bo’yicha 
baholash usulining qo’llanilishi, aksiyalar portfelining qiymati 1000 
so’mga, 20000 so’mdan 19000 so’mga kamaytirilishini ko’rsatadi, bunda 
73

---

A va V aksiyalarining qiymati 3000 so’mga ko’paygan, S kompaniyasiniki 
4000 so’mga kamaygan. 200x yilning oxirida qo’llash lozim bo’lgan 
yozuvlar: 
200x yil 31 dekabr kuni:
D-t 9620-«Кurslarning farqidan ko’rilgan zarar»...... 4000 so’m
К-t 5810-«Qimamatli qog’ozlar (aksiyalar)».............. 1000 so’m
К-t 8510-«Aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar»...3000 so’m
Agar «Ikrom» kompaniyasi ilgari sotib olingan hamma aksiyalarni 
keyingi yilning 1 yanvarda sotsa, u holda 19000 so’m oladi (agarda 
aksiyalarning bozor qiymati 20__ yil 31 dekabrda o’zgarmasa).
Faraz qilaylik, keyingi yilda «Ikrom» kompaniyasi V kompaniyasining 
qayta baholangan aksiyalarini 600000 so’mga, ya’ni sotib olish narxiga 
nisbatan 200000 so’m yuqori narxga sotdi. Bu muomala quyidagi yozuv 
bilan aks ettiriladi:
D-t 5110-«Hisob-kitob schyoti»............................600000 so’m
К-t 5810-« Qimamatli qog’ozlar (aksiyalar)»......... 600000 so’m
D-t 8510-«Aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar»....200000 
so’m
К-t 9560-«Qimamatli qog’ozlarni qayta baholashdan olingan 
daromad»..200 000 so’m
Investisiyalarning chiqib ketishi hisobi quyidagicha yuritiladi.
Qimmatli qog’ozlarni sotishdan sub’ekt odatda foyda oladi yoki zarar 
ko’radi. Demak: 
daromad va balans qiymati orasidagi farq daromad yoki xarajat 
sifatida tan olinadi;
aktivni qayta baholashdan kelgan har qanday daromad moliyaviy 
natijalar bo’yicha olingan foydaga qo’shilishi mumkin (bunda tanlangan 
usuldan oxirigacha foydalanish kerak).
Agar investisiya portfeli asosida sotib olish va bozor qiymatidan eng 
kam qiymat bo’yicha hisoblanadigan joriy aktiv bo’lgan bo’lsa, sotuvdan 
kelgan foyda yoki zarar sotib olish qiymatiga asoslangan holda hisoblab 
chiqilgan bo’lishi kerak.
Agar investisiya ilgari qayta baholangan yoki bozor qiymati bo’yicha 
qayta baholangan hamda ko’payish summasi qayta baholashdan kelgan 
daromadga (xususiy kapital)ga o’tkazilgan bo’lsa quyidagi ikkita usulni 
qo’llash mumkin:
a) qayta baholashdan kelgan daromad summasining moliyaviy natijalar 
to’g’risidagi hisobotda aks ettirilishi natijasida sotuvdan kelgan daromad 
summasiga tegishli schyotning kreditlanishi bilan;
74

---

b) yoki qayta baholashdan kelgan daromad summasining 
taqsimlanmagan foydaga o’tkazilishi bilan.
Aksiyalar sotilganda sotish va sotib olish qiymatlari orasidagi farq 
hisobda va moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda aks ettiriladi. 
Bunday investisiyalar bo’yicha olingan dividendlarning summasi «Pul 
mablag’lari» (5000, 5100, 5200, 5500) schyotlarining debetida va 9520 - 
«Dividendlar ko’rinishidagi daromadlar» schyotining krediti bo’yicha aks 
ettiriladi.
Aytaylik, «Xamza» ST kompaniyasi 5000 dona aksiyasini «Xamidjon 
va O» korporasiyasiga sotadi. Bu aksiyalarning har biri 35 so’mga sotib 
olindi, jumladan, xizmat uchun brokerga komission to’lovlari bilan birga. 
Bu aksiyalarning har birining 25 so’mga sotilishi (brokerlik xizmati va 
komission to’lovlaridan tashqari) quyidagicha aks ettiriladi: 
5 dekabrda: 
D-t 5110-«Hisob-kitob schyoti».......................... 125000 so’m
D-t 9690-«Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa sarflar» (Investisiyalarni 
sotishdan ko’rilgan zarar)...........50000 so’m
К-t 5810-«qimmatbaho qog’ozlar (aksiyalar)»......175000 so’m
Bunday investisiyalarni baholash uchun ikkita usul qo’llaniladi, bular:
amortizasiyalanadigan mulkni baholashdagi va 
uzoq muddatli investisiyalarni baholashda qo’llaniladigan usullardir.
Moliyaviy hisobotlarda investisiyalar to’g’risidagi quyidagi 
ma’lumotlar ochib beriladi:
1.
Tasdiqlangan hisob siyosatida:
investisiyalarning balans qiymati; 
aktivlarning balans qiymatining o’zgarishi;
qayta baholash natijasida olingan daromadni yoki ko’rilgan zararni 
hisobga olish usulini aniqlash uchun.
1.
quyidagi muomalalar bo’yicha daromad moddalariga kiritiladigan 
summalar:
foizlar, dividendlar, ijara va lisenziya to’lovlari bo’yicha;
investisiyalarni sotishdan olingan foyda yoki zararlar bo’yicha;
investisiyalarni baholashdagi o’zgarishlar bo’yicha.
2.
Investisiyani-aktivlarni qayta baholash bo’yicha ma’lumotlar, 
jumladan:
investisiyalarni qayta baholashning davriyligi to’g’risida;
qayta baholash usuli va mustaqil ixtisoslashgan (professional) 
baholovchining jalb qilinishi to’g’risida.
75

---

3.
Investisiyalarni sotishda
sodir bo’ladigan muomalalarning 
summalarini va farqlarini schyotlarda qayd qilish tartiblari (cheklanishlar):
investisiya uning qiymatiga kiritilgan, hisoblangan foiz daromadi 
bilan sotib olinganda, hisoblangan foiz ko’rinishidagi daromadining 
summasini debitorlik qarzlariga kiritish kerak;
brokerlarga komission to’lovlar kabi sotib olish bo’yicha boshqa 
xarajatlar investisiyaning qiymatiga kiritilishi lozim;
foizlar investisiyaning muddati davomida hisoblanadi;
investisiyaning sotib olish qiymati nominal qiymatidan past bo’lsa, 
chegirma mavjud bo’ladi. Investisiya tannarx bo’yicha aks ettiriladi, 
chegirmaning hisobdan chiqarilishi esa investisiyaning muddati davomida 
investisiya qiymatining ko’payishi sifatida foizlar bo’yicha daromadga 
kiritilishi yo’li bilan hisobga olinadi. Natijada to’lash sanasida balans 
qiymati nominal qiymatga teng bo’ladi. Ushbu summaga 9530-"Foizlar 
ko’rinishidagi daromadlar" schyoti kreditlanadi va investisiyalar schyoti 
debetlanadi;
investisiyaning sotib olish qiymati nominal qiymatidan ortiq bo’lsa, 
ustama mavjud bo’ladi. Investisiya tannarx bo’yicha aks ettiriladi, 
ustamaning hisobdan chiqarilishi esa investisiya muddati davomida foizlar 
ko’rinishidagi daromadning kamayishiga olib borilishi bilan investisiya 
qiymatining kamayishi deb hisobga olinadi. Natijada to’lash sanasida 
balans qiymati nominal qiymatga teng bo’ladi. Ushbu summaga 
9620-"Foizlar ko’rinishidagi xarajatlar" schyoti debetlanadi va 
investisiyalar schyoti kreditlanadi.