ilmiy tadqiqot ishini olib borishda modellash tadqiqot usulidan foydalanish tadqiqot ob’ekti va uning tashkiliy -tuzilmaviy ko‘rinishini ifodalash tili asosida ifodalanishiga imkoniyat yaratadi va unday jarayonni boshqarishni kafolatlaydi;
modellash yordamida kuzatish va ko‘rish hamda amalda bajarish mumkin bo‘lmagan holatlar ustida eksperiment o’tkazishni amalga oshirish mumkin. Ta’lim jarayonida modellashning imkoniyatlaridan samarali foydalanilsa ijobiy pedagogik samaralarga erishiladi.
Hayotda uchraydigan barcha masalalarning matematik modelini tasvirlash ancha murakkab ish hisoblanadi. Chunki, ular turli-tuman bo‘lib, ishlab chiqarishni boshqarish, tabiat hodisalarining o‘rganish, maishiy xshmat ko‘rsatish, inshootlarni loyihalashtirish, matnlarni tarjima qilish, mahsulot yetishtirishni rejalashtirish hamda ko‘proq foyda olish, dars jadvalini tuzish uchun ularga mos matematik modellar qurish kerak. Demak, matematik modellashtirish masalasini faqat hisoblash texnikasi bo‘yicha mutaxassislar hamda matematiklar hal etmasdan, unda turli soha mutaxassislari hamda dasturchilar birgalikda faoliyat ko‘rsatishlari kerak.
Matematik model o‘rganilayotgan jarayonga aynan mos kelishini test, tajriba yoki boshqa usullar yordamida amaliyotda tekshirilib ko‘riladi. Bu esa moslik
darajasini belgilaydi va zarur bo‘lsa modelni yanada aniqlashtirish imkonini beradi.
Mavzunio‘zlashtirishnitaminlashgaoidsavollar:
Modellashda eksperimentdan foydalansa bo‘ladimi? « modellashtirish matematik nazariya bo‘la oladi?
modellashtirishda moslik tamoyiliga amal qilish shartmi? Mavzu bo‘yicha mustahkam esda saqlab qolishga oid ma’lumotlar:
matematik model faqat obektning o‘zini emas, balki ular amal qiladigan qoidalarning ma’lum majmuani tavsiflaydigan aksiomalar tizimini ham qamrab oladi;
matematik modelning o‘rganilayotgan jarayonga aynan mos kelishini test, tajriba yoki boshqa usullar yordamida amaliyotda, geometrik o‘xshashlikdan samaradorlikni aniqlashda tajriba -sinov ishlarida foydalanish mumkinmi?
o‘xshashlik mezoni bilan o‘xshashlik koeffisenti orasida qanday farq bor?
Tadqiqotchiga mavzu materiallaridan ijodiy faoliyatda foydalanishga tavsiyalar:
ijodiy faoliyatda o‘xshashlik tadqiqot metodidan foydalanishda uning quyidagi xossalariga e’tibor berish lozim bo‘ladi:
mos figuralarga tegishli to’g’ri chiziqlar orasidagi burchaklar o’zaro teng;
o’xshashikdagi almashtirishlar to’plami guruppani tashkil qiladi;
yopiq o’xshash figuralar yuzlarining nisbati ularning o’xshashlik koeffisentlarining kvadratiga, hajmlarining nisbati esa uning kubiga teng.
Agar o’rganilayotgan hodisalar (jarayon va tizimlar)da barcha mezonlar emas, balki ularning ba’zilari o’rinli bo‘lsa, bunday o’xshashlik noto’liq yoki qisman (ayrim elementlari, sohalari, yo’nalishlari, qismlari bo’yicha) o’xshashlik deyiladi.
Bunday o’xshashliklar amaliy faoliyatda ko’p uchraydi va tadqiqot paytida ular bo’yicha kerakli joriy xulosa chiqariladi hamda tadqiqot davomidagi joriy nazorat amalga oshiriladi. Odatda bunday hollardagi joriy nazorat taqqoslashlar va umumlashtirishlar orqali amalga oshiriladi. Masalan, pedagogik tadqiqotlarda tadqiqot maqsadi va vazifalari hamda ishchi gipoteza bilan tajriba sinov ishidagi joriy va oraliq natijalar solishtirilib boriladi.
Tengligi saqlanmaydigan o‘xshashlik mezonlarining o’rganilayotgan jarayonga ko’rsatadigan ta’siri bo’lmasada yoki ikkinchi darajali bo’lsada, ular yordamida tadqiqot strategiyasini belgilab olish imkonini beradi. O’xshashlik mezonini ifodalovchi o’lchamli ko’rsatkichlar (parametrlar) o’xshash jarayonlar (tizimlar, figuralar, hodisalar va h.k.) uchun bir-biridan katta farq qiluvchi qiymatlarni qabul qilishi mumkin. Bunday hollarda jarayonlarni o‘rganishda
o‘xshashlik koeffisientini aniq bilish va shu asosda xulosa chiqarish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
O’xshashlikning ushbu metodi modellash metodiga asos qilib olingan. Bu borada «Ilmiy modellash» (8.1.) va «Modellash yordamida baholash» (8.4.) nomli mavzularda yetarlicha ma’lumot berildi. Ushbu ishimizning mazkur qismida ularga misol keltirish bilan kifoyalanamiz.
1. O’qitishni harakatchan model yordamida boshqarish
O‘qituvchida shakllangan bilim, ko‘nikma va malaka (BKM), o‘qitish vositalari hamda qurollari, ilg‘or pedagogik texnologiyalar (IPT) va boshqa mavjud imkoniyatlarini maqsadga muvofiq yo’naltira olish qobiliyatlari hamda Davlat ta’lim standartlari (DTS) talablari asosida ta’lim oluvchiga nisbatan ta’limning aniq maqsadini belgilab olish mumkin. Bu o’z navbatida IPTni qo‘llash jarayoni rejasini iishab chiqishga, ya’ni tadqiqot vazifalarini belgilab olishga olib keladi. Belgilangan maqsad va vazifalarni e’tiborga olgan holda o’qitishning harakatchan modeli (O‘HM) yaratiladi. O‘HMni yaratish ta’lim texnologiyasining asosiy talablaridan biridir. O’HM o’qitishni boshqarish tizimining asosiy rostlagichi hisoblanadi, ya’ni o’qitish tizimini boshqarishning sifat ko’rsatkichi, harakatchan model ko’rinishi, yo’nalishi va funksiyasiga qarab o’zgarib, rostlanib boradi. O’HM ko’rsatkichlari (parametrlari) quyidagi tamoyillar asosida o’z vazifalarini yo’nalishi uchun o’rinlidir. Undagi bayon qilingan ketma-ketlikdan ixtiyoriy ta’lim yo’nalishida foydalanish mumkin. Bu ta’lim texnologiyasida samaradorlikni aniqlash mezoni an’anaviy ta’lim texnologiyasi bilan O’HM ta’lim texnologiyasi solishtiriladi va natijalar uch xil ko’rinishda xulosalandi va tavsiyalar beriladi.
