O’. Asqarova, Z. Qoraboeva, M. Samidjonova

Matematik model. Buning ta’rifi mazkur qo’llanmaning 6.1-qismida beriladi. Bu turdagi model ilmiy-texnik tadqiqotlar yechimlarini topishda muhim rol o’ynaydi.
Fizikaviy model-ushbu ko’rinishdagi modellar ashyoviy ko’rinishda bo’ladi va ular ma’lum qonuniyat (mezon, qoida va shu kabilar) asosidagi vositalar majmuasidan iborat bo’ladi, ya’ni u ma’lum darajada (muammo maqsadi va echimini qanoatlantiradigan darajada)gi qurilma yoki qurilmalar majmuasidan iborat bo‘ladi. Ular asosan quyidagi holatlarda bo’ladi: »ob’ekt bilan tabiatan bir bo’lgan kichraytirilgan (k o’lchamli) yoki ixchamlashtirilgan masshtabdagi model;
-boshqa tabiatga ega bo‘lgan model dastgohning laboratoriya maketi, o’lchov

• 
  zanjirli mexanik qurilma bilan almashtirish maketi;
  
  • 
    mashina yoki mexanizmning harakatdaga kichik o‘lchamli (laboratoriya uchun) maketi;
    

-jarayon va hodisalar faoliyati kechishini ifodalovchi kompyuterli maketlar va shu kabilar.
Deyarli har qanday matematik (analitik) yoki fizikaviy kompyuterlar yordamida raqamli shaklda (dasturlar asosida) amalga oshirish mumkin. Bunda matematik model yoki kompyuterda modellashtirish hosil bo‘ladi.
Modellash har doim boshqa ilmiy va maxsus usullar bilan birga qo‘llaniladi. Avvalo, modellash eksperiment bilan chambarchas bog‘liq. Shu sababli ham jarayon yoki hodisaning modeli yaratilib, keyin modeldan maxsus algoritm yordamida yechim olinadi-da, o’sha yechimlar tadqiqot ob’ekti, muammo maqsad va vazifalariga to’g’ri kelishi tekshiriladi. Bunda modelning manbaga nisbatan adekvatligi, uning muammo yechimi bilan adaptatsiyalashishi, muammo yechimlarining model yechimi bilan identifikatsiyalanuvi va h.k. model bilan manbadagi o’xshashlik mezonlari tekshiriladi. Demak, biror hodisani uning modelida o’rganish eksperimentning alohida turi, deb aytish mumkin. Modelda o’rganish yordamida mumkin bo’lmagan holatlarini ham eksperimental o’rganish imkonini beradi. Matematik model faqat ob’ektning o’zini emas, balki ular amal qiladigan qoidalarining ma’lum majmuini tavsiflaydigan aksiomalar tizimini ham qamrab oladi. Qoidalar majmui berilgan ob’ekt ustidan amalga oshirish mumkin bo‘lgan amallarni belgilaydi. Dalillar yig’ilishi bilan model asta-sekin matematik nazariyaga aylanadi, bu nazariyaning o’zi axborotning yangi manbai bo’lib xizmat qila boshlaydi, yangi fenomenlarning mavjudligini aytib beradi, u yoki bu jarayonlarni chuqurroq o’rganishni talab etadi, yangi texnikani yaratish va rivojlantirish imkoniyatlarini aniqlaydi. Xuddi shu formalashtirilgan modellar texnika taraqqiyotining biriga aylanadi. Hayotda uchraydigan barcha masalalarning matematik modelini tasvirlash ancha murakkab ish hisoblanadi. Chunki, ular turli- tuman bo‘lib, ishlab chiqarishni boshqarish, tabiat hodisalarining o‘rganish,
maishiy xizmat ko‘rsatish, inshootlarni loyihalashtirish, matnlarni tarjima qilish, mahsulot yetishtirishni rejalashtirish hamda ko‘proq foyda olish, dars jadvalini tuzish uchun ularga mos matematik modellar qurish kerak. Demak, matematik modellashtirish masalasini faqat hisoblash texnikasi bo‘yicha mutaxassislar hamda matematiklar hal etmasdan, unda turli soha mutaxassislari hamda dasturchilar birgalikda faoliyat ko‘rsatishlari kerak.
Matematik model o’rganilayotgan jarayonga aynan mos kelishini test, tajriba yoki boshqa usullar yordamida amaliyotda tekshirilib ko’riladi. Bu esa moslik darajasini belgilaydi va zarur bo‘lsa modelni yanada aniqlashtirish imkonini beradi.

Mavzu bo‘yicha muammoli savollar va topshiriqlar:

1. 
   Model yordamida qanday jarayonlar tasvirlanadi?
   
2. 
   Qachon model yordamida eksperiment o‘tkazish amalga oshiriladi?
   
3. 
   Modellashtirishda hisoblash texnikasi vositalari va dasturchilar ishtiroki shartmi, agar shart bo‘lsa aniq misollar keltiring.
   
4. 
   Formallashtirilgan modellardan qanday jarayonlarni boshqarishda foydalaniladi?
   

Tadqiqotchiga mavzu materiallardan ijodiy amaliyotda foydalanishga oid