O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

Asab tizimidagi patologik jarayonlarning oqibatlari.
Asab tizimida 
boshlangan patologik jarayon patogen ta’sir davom qilayotgan, ayniqsa,

---

sanatsiya m ustahkam lash m exanizm lari, shu ju m lad an, an titizim lar 
faoliyatining buzilishi sharoitida yanada rivojlanish imkoniyatiga ega 
b o 'ladi. Buning natijasida neyronlar giperfaolligi yoki destruksiyasi 
va o ‘lim i s o d ir b o ‘la d i, u te g is h li fu n k s iy a la rn in g p a to lo g ik
kuchayishida yoki qaytmaydigan darajada buzilishida o ‘z aksini topadi. 
A g a r ja ra y o n M A T ning h a y o tiy m u h im b o M im larin i e g a lla s a , 
o rg a n iz m n in g
o ‘lim i 
s o d ir 
b o ‘la d i. 
A k s in c h a , 
s a n a ts iy a
m exanizm larining rivojlanishi va faollashishida patologik jaray o n lar 
yo‘qoladi, buzilgan fanksiyalar tiklanadi, oldin klinik, keyin to ‘liqroq 
darajada sog‘ayish yuzaga keladi.
A g a r s a n a ts iy a m e x a n iz m la ri fa q a t p a to lo g ik ja r a y o n n in g
cheklanishi v a uning rivojlanishini, shu ju m lad an patologik tizim ni 
ham y o 'q o tish uchun yetarli b o ‘lsa, am m o uni to ‘liq pasaytirish va 
y o ‘q o tish g a q o d ir b o ‘lm asa, unda p a to lo g ik ja ra y o n riv o jla n is h i 
to‘xtaydi. Am m o sog‘ayish vujudga kelm aydi. Bu sharoitda patologik 
jarayon su ru n k ali tus oladi (x ro n izatsiy a), un g a davom e ta y o tg a n
patogen ta ’sir, PT saqlanishiga yordam beruvchi yangi shikastlanishlar, 
sanatsiya m exanizm lari, antitizim fao liy ati buzilish lari olib keladi. 
Patologik jaray on nin g surunkali shakllaridan biri tu rg ‘un p atolo gik
holat (TPH ) h iso b lan ad i. U xilm a-x il ja ra y o n la r birik m asi b o ‘lib , 
birlam chi va ikkilam chi shikastlanishlar, rezistent PT hosil b o 'lish i, 
uning fiziologik tizim larga ingibirlovchi va izdan chiqaruvchi ta ’siri, 
bu tizim lar faoliyatining o ‘zgarishi, shuningdek PT cheklantiruvchi 
sanatsiyalash va kom pensator m exanizm lam i o ‘z ichiga oladi.
Asab tizimi patologiyasida iz qolish reaksiyalari.
Patologik jarayon 
klinik belgilarining yo‘qolishi hali uning to ‘liq tugaganini ko‘rsatmaydi. 
Sog‘ayishning ilk «klinik so g ‘ay ish» deb nom lanuvchi b osq ich id a 
sim ptom lam ing y o ‘qolishi nafaqat p a to lo g ik o ‘zg arishlarning, shu 
jumladan, PT talaygina likvidatsiyasi tufayli, shikastlangan tuzilm alar 
funksiyasi k o m p en satsiy alan ish i d e fe k tn in g p la stik va fu n k sio n a l 
o ‘rn in in g to ‘ld irilis h i o rq ali ham a m a lg a o sh irila d i. U n in g k e c h
bosqichlarida yashirin tizimli - funksional o ‘zgarishlar ilgarigi patologik 
jarayonni, jum ladan, PT va uning patologik determinantlari izi sifatida 
saqlanadi. Yangi antitizim faolligi va m iya integrativ nazoratini buzuvchi 
va yashirin o ‘zgarishlam i bevosita faollashtiruvchi patogen ta ’sirlar 
sindrom belgilarining u yoki bu darajada qayta tiklanishini chaqirishi 
m umkin.
Patologiyada iz qoldirish reaksiyalari A. D. Speranskiy tomonidan 
um um patologik qonuniyat sifatida an iq lan g an . U «ikkinchi zarb a»

---

degan tushuncha kiritgan, bu tushuncha ikkilamchi patogen ta’sir va u 
bilan b o g 'liq so ‘ngan, klinik y o 'q o lib ketgan patologik jarayonning 
tiklanishini o ‘z ichiga oladi. Asab buzilishlami qayta chaqirish fenomeni 
hayvonlarda o ‘tkazilgan kuzatishlarda, masalan, suv bosayotganda ular 
k ab inasin ing suv g a c h o ‘kish paytida rivojlangan nevrozlarda qayd 
q ilin g a n . 
N e v ro z
b e lg ila r i 
y o ‘q o lg a n d a n
k e y in , 
y u q o ri 
qo*zg‘aluvchanlik saqlanishida ular kabinasiga suv kiritilisbi oliy asab 
faoliyatining (O A F) buzilishini va nevroz qaytalanishini chaqirgan. 
K eyingi tadqiqotlarda, shuningdek asab-distrofik o ‘zgarishIarini ular 
y o ‘qolgandan keyin, talvasalarni qoqshol klinik tugatilgandan keyin, 
har xil to ‘qima v a m etabolik o ‘zgarishlam i «ikkinchi zarba»dan keyin 
qayta chaqirish m umkinligi ko ‘rsatilgan. Iz qoldirish reaksiyasi negizida 
patologik jarayonlam ing qayta hosil b o iis h i o ‘ziga xos xususiyatlarga 
ega (Krijanovskiy G. N., 1992). Patologik jarayon qancha kam darajada 
tugatilgan va klinik sog‘ayishdan keyin qancha kam vaqt o ‘tgan bo‘lsa, 
u shuncha katta to ‘liq!ikda tiklanadi, uni qayta chaqirish xususiyatiga 
ega bo‘lgan ikkilam chi patologik ta’sirlar kuchi shuncha kam bo‘ladi. 
Va aksincha, klinik sog‘ayishdan keyin qancha ko‘p vaqt o ‘tgan b o ‘lsa, 
ilgarigi patologik jarayon belgilarini chaqirish shuncha qiyin b o ‘ladi. 
Ikkilam chr patologik-la’sirlam ing sifatiy tavsifl ham ahamiyatga ega: 
patologik jara y o n yengil va to ‘liq darajada aynan shu patogen ta ’sir 
bilan chaqiriladi (agar spetsifik - antitizim va immun him oyalanish 
m exanizm lari rivojlangan bo ‘lm asa). Am m o boshqa tabiatli patogen 
ag entlar ta ’sir q ilg an d a to ‘liq ravish d a ilgarigi patologik jarayonni 
c h a q irish m u m k in b o ‘lm ay di, u n in g ay rim negizida birlam ch i va 
ik k ilam c h i p a to g e n t a ’sir uchun um u m iy va y aqin b o ‘lgan ayrim
belgilarini chaqirish m um kin, xolos. N ospetsifik ikkilam chi ta ’sirda 
kasallikni qayta chaqirib bo‘lmaydi, faqatgina uning ayrim juda oddiy 
sim ptom larni chaqirish mumkin. M asalan, qoqsholni kasallik sifatida 
q a y ta c h a q ir ib boM m aydi, fa q a tg in a u n ing ta lv a s a s in d ro m i 
kom ponentlarini chaqirish mumkin.
Shunday qilib, ikkilamchi patogen agent iz qoldirish o‘zgarishlari 
negizida hosil b o ‘lgan patologik effekt klinik manzarasi yangi va eski 
p atolo gik ja ra y o n la r b elgilaridan tash k il topadi. B u holat patologik 
jarayon xususiyatlarini tushunishda katta ahamiyatga ega, chunki har 
bir jaray o n ilgarigi o ‘zgarishlam ing yashirin fonida paydo b o ‘ladi.