O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

bazal tonusdir.
Uning 
yuzaga kelishi tomir devori silliq mushagi ayrim qismlarida avtomatiya o‘choqlari 
mavjudligi bilan bogiiq.
5. Arteriyalar va arteriolalar simpatik asablaming (mediatori-noradrenalin) 
uzliksiz tomir toraytiruvchi (vazokonstriktorlovchi) ta’siri ostida turadi. 
Parasimpatik asab tololari (mediatori - atsetilxolin) tomir kengaytiruvchi 
(vazodilatatsiyalovchi) xususiyatga ega. Doimiy tonik impulsatsiya simpatik asab 
tolalari orqali kelib turadi. U tomir harakatlantiruvchi markazda shakllanadi va 
tomirlar silliq mushaklari qisqarishini ma’lum darajada saqlab turadi.
6. 
Venulalar -
mikrotsirkulator o‘zanning tormoqlanuvchi qismi tomirlari. 
Postkapillar venulalar diametri 15-30 mkm, yig‘uvchi venalar diametri 30-50 
mkm, mushakli venalar diametri 50-100 mkm atrofida bo‘ladi. Bu tomirlar 
metabolizm mahsulotlarini olib chiqib ketadi, qon va tomir tashqarisidagi suyuqlik 
orasida gematolimfatik muvozanatni regulatsiya qiladi. Venulalar devori orqali 
xuddi kapillarlardagidek leykotsitlar migratsiya qiladi. Postkapiliarlar devori 
nihoyatda cho‘ziluvchan va yuqori o‘tkazuvchanlikka ega.
7. Mikrotsirkulator o‘zanining venoz qismida qonning depolanishi uchun sharoit 
qon oqimining sekinligi (1 soniyada 1-2 mm dan yuqori emas), past qon bosimi (10 
mm sim. ust. atrofida) hamda bu tomirlarning cho‘ziluvchanligi bilan yaratiladi.
8. Tomir toraytiruvchi moddalarga adrenalin, noradrenalin, vasopressin, 
serotonin, renin, angiotenzin va b. kiradi; tomir kengaytiruvchi moddalarga -
prostaglandinlar, bradikinin, atsetilxolin, gistamin, ATF va uning parchalanish 
mahsulotlari, sut, ko‘mir kislotalari va b. kiradi.
7-mashg‘ulot
1. 
Arteriolovenular anastomozlar
yoki shuntlar arterial qonni kapillarlar 
o‘zanisiz venalarga tashuvchi tomirlar qo‘shilishidir. Ulaming kalibri 30 dan 
500 mkm gacha, uzunligi 4 mm, 1 daqiqada 2-12 marta qisqarish xususiyatiga 
ega.
2. Shuntlar ikki turda bo‘ladi: chin - ular orqali sof arterial qon oqadi va 
atipik (yoki yarimshuntli) - ular orqali aralash qon oqadi. Bunday shuntlarda 
arteriolalar va venulalar kalta kapillar tipli tomirlar bilan ulanadi.
3. Shuntlar quyidagi funksiyalami bajaradi: 1) a’zo orqali oqadigan qon 
oqimi va qon bosimini (umumiy va mahalliy) regulatsiya qilish; 2) venoz qon 
oqimi va vena qonining arterializatsiyasini jadallashtirish; 3) deponirlangan qon 
va to‘qima suyuqligi oqimini venoz o‘zanga jalb qilish; 4) organizmda qon

---

aylanish buzilishi va patologik jarayonlarda rivojlanadigan kompensator 
reaksiyatarda ishtirok qiladi. Shuntlar orqali qon kapillarlarsiz arteriolalardan 
venulalarga tushadi. Qon oqishining sentralizatsiyalanishi yuzaga keladi, natijada 
hayotiy muhim a’zolarda bosim saqlanib turadi.
4. Kollaterallar qon oqimini chetlab o‘tadigan yo‘l bo‘lib, asosiy ustunning 
yonbosh tarmoqlari hisoblanadi. Qon bilan ta ’minlanishning buzilishining 
tiklanishida muhim ahamiyatga ega. Hatto oyoq yirik arteriyasining ishdan 
chiqishi kollateral qon oqimi tufayli uning o‘lishiga olib kelmaydi
5. Yuqori darajali energiya almashinuviga ega miya, yurak, buyrak va taloqda 
kollateral qon aylanishi yetishmovchiligi mavjud.
8-mashg‘ulot
1. Sog‘lom odam tomiri o'zanida qonning suyuq holati qon ivishi, qon ivishiga 
qarshi va fibrinolitik tizimlaming muvozanati bilan ta’minlanadi.
2. Qonning tomir ichida ivishiga tomir endoteliyasining silliq yuzasi, tomir 
devori va qon shakili elementlarining manfiy zaryadi (bir xil zaryadlar bir-biridan 
uzoqlashadi), tomir devorida yupqa fib rin qatlamining, qon ivishini 
adsorbsiyalovchi omilning bo'lishi, qon ivishi omillarining bir joyda kerakli 
konsentratsiyaga erishishga yo'l qo‘ymaydigan qon oqishining katta tezligi 
qarshilik ko'rsatadi.
3. 
Gemostaz
- qon ketishining to‘xtashi. Sog‘lom odamda mayda tomirlar 
shikastlanishida qon ketishi 1-3 daqiqada to‘xtaydi. Tomirlar torayishi va 
ulaming trombotsitlar agregati bilan tiqilishi natijasida yuzaga keladigan 
birlamchi gemostaz va trombotsitlar qaytmas agregatsiyasi bilan tavsiflanadigan 
ikkilamchi gemostaz (qonning ivishi) farq qilinadi.
4. Qon ivishi uch fazada kechadi: 1- faol tromboplastin (trombokinaza) hosil 
bo'lishi; 2 - protrombindan faol tromboplastin va kalsiy ionlari ta’sirida trombin 
hosil bo'lishi; 3 - fibrinogendan trombin ta’sirida fibrin hosil bo‘lishi.
5. 
Prokoagulantlar
- qon ivishi omillari. Qon ivishining plazmali omillari 
(ular 13, rim raqamlari bilan belgilanadi), qon va to‘qima shakili elementlarining 
ivish omillari farq qilinadi.
6. 
Antikoagulantlar -
qon ivishini tormozlovchi omillar. Ulardan eng kuchlisi 
biriktiruvchi to'qim a bazofiUari va semiz hujayralarida hosil bo‘ladigan 
antitrombin III, IV va geparin hisoblanadi.
7. Fibrinoliz qonda kam miqdorda fibrinogendan hosil bo‘iadigan fibrinning 
uzliksiz kechuvchi parchalanish jarayoni b o ‘lib, qonning suyuq holatda 
saqlanishiga xizmat qiladi. Fibrinoliz mexanizmi: nofaol plazminogen - plazma 
globulini - qon va to‘qima fermentlari ta’sirida faol shaklga - plazminga yoki 
fibrin parchalovchi 
fibnnoUzmga
aylanadi.
8. Venalarga xos bo‘lgan xususiyatlardan biri ularda klapanlaming - qonning 
teskari oqishiga qarshilik ko‘rsatuvchi moslamalarining bo‘lishidir. Oyoq 
venalarining funksional vazifasi nihoyatda yuqori, chunki qonning oqimi qonning 
og‘irlik kuchini yengishi kerak.

---

9. 
Vasa vasorum
- «tomirlar tomirlari» - yirik va o‘rta qon tomirlarining 
o‘zini-o‘zi oziqalash tizimi (vaskularizatsiya). Ular tomir devori o‘rta po‘st!og‘i 
chuqur qatlamlarigacha kirib boradi.
10. Yirik venalar (bo‘yinturuq, o‘mrovosti va b.) tananing bu qismlari 
fassiyalarining (mushak pardasi) o‘ziga xosligi tufayli sust bo‘shashadi, ularda 
bosim nolga yaqin yoki manfiy bo‘Iadi.