O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

Addison kasalligi
(gipokortitsizm, bronza kasalligi) bu og‘ir surunkali kechuvchi kasallik 
b o ‘Iib, ikkita buyrak u sti bezi funksiyasining ham bezlarning ikki 
tom o nlam a sh ik astlanishi bilan b o g 'liq qism an yoki to ‘liq ishdan 
chiqishi natijasida sodir b o ‘ladi. K asallik birinchi m arta 1855-yilda 
angliyalik shifokor Tomas A ddison tom onidan ta ’riflangan. Buyrak 
u sti bezi shikastlanishining k o ‘p uchraydigan sabablaridan ulam ing 
a u to im m u n
(id io p a tik
a d d is o n
k a s a llig i) 
va 
g e m a to g en
disseminatsiyalangan silda shikastlanishi hisoblanadi. Bundan tashqari 
A d d iso n k a sa llig i sa b a b la rig a bu y rak usti b e z ig a qon q u y ilish i,

---

to m iria rn in g tro m b o zi, ik k i to m o n lam a o 's m a la r, a m ilo id o z va 
bezlam ing yiringli yallig‘lanishlari kiradi.
P atogenezi.
A dd iso n k a sallig id a g lu k o k o rtik o id la r (k o rtiz o l, 
kortikosteron) taqchiiligi adinamiya, yurak-tom ir va oshqozon-ichak 
buzilishlari, noqulay omillarga nisbatan (infeksiyaiar, intoksikatsiyalar 
va h.k.) organizm qarshiligining pasayishi, qonda qand m iqdorining 
kamayishi, neytropeniya, eozinofiliya, limfotsitoz va h.k. ga olib keladi. 
M ineralkortikoidlar (aldosteron) ishlab chiqarilishi yetishm ovchiligi 
n a tija s id a
s u v -tu z
a lm a sh in u v i 
b u z ilis h i 
(g ip o n a trie m iy a , 
gipoxlorem iya, g iper-k aliem iy a) rivojlanadi. Bu esa o ‘z navbatida 
d e g id ra ta ts iy a va g ip o to n iy a g a o lib k e la d i. J in s iy g o rm o n la r 
(androgenlar va estrogenlar) hosil bo‘lishi yetishmovchiligi erkaklarda 
im p o ten siy a, ay o llard a hay z s ik lin in g b u z ilish ig a sa b ab b o ‘ladi. 
K a sa llik k a xos p ig m e n ta tsiy a te ri g 'u d d a c h a q a tla m i va s h illiq
qavatlarda m elamin pigm entining ch o ‘kishi natijasida paydo bo ‘ladi 
va uning k o ‘p hosil bo‘lishi bilan bog‘liq.
B u y r a k u s ti b e z in in g o*tkir y e tis h m o v c h ilig i
( U o te r x a u z -
F r id e r ik s e n sin d ro m i) buyrak usti bezi funksiyasining birdaniga 
to ‘xtashi natijasida paydo b o ‘ladi va tezlik bilan rivojianadigan su v - 
e le k tro lit a lm a sh in u v in in g o g ‘ir b u z ilis h la ri, qon a y la n is h in in g
y e tis h m o v c h ilig i, n e v ro lo g ik va d isp e p tik b u z ilis h la r b ila n
xarakterlanadi.
Etiologiyasi:
buyrak usti beziga qon quyilishidan (tug‘riq travmasi, 
infeksiyaiar - bug‘ma, qizamiq, qizilcha, meningokokkli, stafilakokkli 
sepsis) iborat. Ko‘pincha infeksiyaiar va travma ta’sirida kasallik yashin 
tezligida rivojlanadi. U ning 4 shakli farq qilinadi: o sh qozon-ichak
(qorinda qattiq og‘riq, uzluksiz qusish, vabosimon holat); yurak-tom ir 
(sianoz, sovuq ter, tax ik ard iy a); m eningo - e n sefa litik ( to ‘satdan 
kom atoz holat) va aralash.
Umumiy adaptatsiya sindromi.
Kanadalik patofiziolog Gans Selye 
um um iy adaptatsion sindrom yoki stress to ‘g ‘risida o ‘z nazariyasini 
yaratdi. «Stress» atamasi «keskinlik», «jiddiylik» m a’nosini anglatadi. 
Shu bois shikastlovchi om illar (masalan, infeksiya qo ‘zg‘atuvchiIari, 
travmatik agentlar, nurlanish, ruhiy travma)ni Selye stressorlar deb atadi. 
U lar organizm ni stress holatiga olib keladi. Selyening kuzatishicha, 
turli tabiatli omillar ta’siri umumiy (bir xil, stereotip) javob reaksiyasini 
ch aq irish i m umkin. Selyeni fanga q o ‘shgan katta h issa si shundan 
ib o ra tk i, u sh ik astlan uv ch i o m illarn in g t a ’sir q ilish m exanizm ini 
atroflicha ochib berdi. Selye umumiy adaptatsion sindrom rivojlanishida

---

gipofiz-buyrak usti bezi tizimi (gipofiz kortikotropini, buyrak usti bezi 
glukokortikoidlari) rolini m ukam mal ravishda o‘rgandi.
Um um iy adaptatsion sindromini 3 davrga ajratish mumkin. Birinchi 
xavf-xatar reaksiyasi davri - timus, limfatik tugunlar, taloq kichrayishi 
bilan xarakterlanadi. Bu davm ing ikkita fazasi bor: a) shok - yurak- 
tomir va nafas markazi funksiyasi jiddiy buziladi, serkulatsiyadagi qon 
miqdori kamayadi, gipodinamiya rivojlanadi; b) kontrshok - organizm 
shok holatidan chiqadi, kortikotropin sekretsiyasi oshadi, buyrak usti 
bezi faollashadi, qonga ko‘p miqdorda glukokortikoidlar ajralib chiqadi.
Ikkinchi davr - rezistentlik davri. Buyrak usti bezi gipertrofiyasi 
v a k o r tik o s te r o id ia r tu r g ‘un g ip e rs e k re ts iy a s i b ila n kech ad i. 
Sirkulasiyadagi qon m iqdori k o ‘payadi, arterial qon bosim i oshadi, 
g lu k o n eo g e n e z k u c h a y a d i, s h ik a s tlo v c h i o m illa rg a o rg anizm
chidam liligi (yoki rezistentligi) oshadi.
Uchinchi davr - buyrak usti bezining holdan toyishi. Agar patogen 
o m il ju d a k u c h li b o ‘lsa va u zo q m uddat t a ’s ir q ilsa , organizm
zaiflashadi, buyrak usti bezi y etarli darajada him oyalovchi adaptiv 
gorm onlar ishlab chiqara olmaydi va bu o‘limga olib kelishi mumkin. 
B u y ra k u sti b e z in in g z o ‘riq is h i r o ‘y berad i. S tre ss m o rfo lo g ik
o ‘z g a ris h la r u c h lig i b ila n n am oy o n b o ‘ladi: 1) b u y rak usti bezi 
gipertrofiyasi; 2) timus va lim fatik apparat o ‘Ichaminmg kichrayishi;
3) oshqozon-ichak traktida gumoral yaralar paydo bo ‘lishi.
M a sh g 'u lo td a b a ja rila d ig a n am aliy ishlar va o ‘zlashtirilishilozim
b o ig a n am aliy k o ‘n ik m a la r bilan tanishish
1-ish.
Kalamush qonida elektr toki ta’sirida eozinoflllar miqdorining 
o ‘zgarishi.
Kalam ush taxtachaga orqasi yuqoriga qaratilib fiksatsiya qilinadi. 
Dumining uchi kesiladi va aralashtirgichga 0,5 belgigacha qon olinadi 
v a l l - g a c h a D ungern su y u q lig i olin ad i. A ra la sh tirg ic h 3 daqiqa 
silkitiladi. 3 ta birinchi tomchi paxtaga olinadi, keyingisi bilan Goryaev 
kamerasi to‘ldiriladi. M ikroskopning kichik kattalashtirgichida, okular 
15 da 60 katta kvadratda eozinoflllar sanaladi. Olingan raqam lar 100 
g a k o ‘p a y tirila d i v a sh u ta rz d a e o z in o filla r so n i 1 m m 3 qonda 
aniqlanadi. Kalamushning orqa oyoqlari orqali 5 s davomida, 1 daqiqa 
tanaffus bilan, jam i uch marta elektr toki o‘tkaziladi. Tok ta’siridan 1 
soat keyin kalamush dumidan yana qon olinadi va eozinofillar sanaladi. 
Natija taqqoslanadi, shikastlanishga gipofiz old bo‘lagi bergan reaksiya

---

baholanadi. Ekzogen AKTG yuborgandagi shunga o ‘xshash reaksiya 
(Tom sinam asi) mexanizmi tushuntiriladi.
2-ish.
Tajribada o‘tkir buyrak usti bezi yetishm ovcb; 1 i eida j ismoniy 
zo ‘riqishga nisbatan oq kalamush rezistentligi o ‘zgarishini o ‘rganish
Tekshirishlar nazoratdagi soxta operatsiya qilingan va Ьи\так usti bezi 
ilgari olib tashlangan tajribadagi ikkita kalamushda o ‘tkaziladi Hayvonlar 
bir vaqtda 35-37° С haroratli suv solingan idishga joylashkirxIadi. Ulaming 
to cho‘kishgacha boMgan suvda suzish vaqti va harakat faolligi ro‘yxatga 
olinadi. Keyin ular suv tagidan chiqarib sochiq bilan quritiladi. Hayvonlar 
xatti-harakati, suzishgacha va suzishdan keyingi nafas olish sonidagi 
o‘zgarishlar farqi aniqlanadi, aniq bir xulosaga kelinadi
Jihozlar:
kalamushlar, hayvonlarai fiksatsiyalash u.hun taxtachalar, 
e le k tro d la r, le y k o ts itla rn i sanash u c h u n a ra la s h m ^ ic h . D ungern 
suyuqligi, Goryaev kamerasi, silliqlangan qoplovchi shishacha, paxta, 
adrenalektomiya qilish uchun sterillangan material va ashyolar, harorati 
35 -37° С suv solingan idish, sochiq.
AUDITORJYA ISHI