O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

13-m ashg‘ulot
1. Karbonsuvlar organizmda energetik, plastik rolni bajaradi (ular RNK, DNK, 
mukopolisaxaridlar va boshqa biologik muhim birikmalar sintezi uchun zarur). 
Dezintoksikatsiya jarayonida (glukuron kislota va boshqa birikmalaming 
ishtiroki) ahamiyatga ega. Sog‘lom katta odam qonida glukozaning me’yoriy 
miqdori 3,33-5,55 mmol/I ni tashkil qiladi.
2. Insulin me’da osti bezi Langergans orolchalari (3 hujayralari gonnoni -
glukoza uchun hujayra membranasi o‘tkazuvchanligini oshiradi. To‘qimalarda 
pentoz va glikolitik yo‘llarini faollashtirish orqali glukoza oksidlanishini 
kuchaytiradi, glukozaning yog‘larga aylanishi va uning deponirlanishini 
jadallashtiradi, glukozani glikogenga aylantiradi, glukoneogenezni tormozlaydi. 
Kontrinsular gormonlar: somatotrop, adrenokortikotrop gormonlar; glukokorti- 
koidlar; tirotrop gormon va tiroksin; katexolaminlar (adrenalin, noradrenalin); 
glukagon. Somatotrop gormon geksokinaza fermenti faolligini, shu bilan birga 
to ‘qim alar tomonidan glukoza iste’mol qilinishini kamaytiradi. Uning 
hayvonlarga yuborilishi pankreatik orolchalar {$ hujayralari funksiyasini 
oshiradi. Bu ularning holdan toyishiga va metagipofizar diabet rivojlanishiga 
olib keladi. Glukokortikoidlar geksokinaza blokadasini chaqiradi, hujayra 
m em branasining glukoza uchun o 'tkazuvchanligini pasaytiradi, 
glukoneogenezni faollashtiradi. Tiroksin ichakda glukoza shimilishini oshiradi, 
glukozaning jig a rd an qonga chiqishini jadallashtiradi, insulinning 
parchalanishiga (insulinazaning faollashishi) olib keladi. Adrenalin glukozaning 
jigardan qonga chiqishi (fosforilazani faollashishi)ni jadallashtiradi. Glukogon 
ham xuddi shunday glukozaning jigardan qonga chiqishini stimullaydi.
3. Karbonsuvlar almashinuvining asosiy bosqichlari. Organizmda ovqat 
karbonsuvlari amilolitik fermentlar (so'lak, pankreatik shira amilazasi, ichak shirasi 
saxarazalari, m altazalari, laktazalari) ta ’sirida oxirgi m ahsulotlar -
monosaxaridlargacha parchalanadi. Ingichka ichak devorida fosforirlanish 
(geksokinaza fermenti) va defosforirlanish (fosfataza fermenti) jarayonlari 
ishtirokida monosaxaridlar qonga so‘riladi. Qondagi glukoza jigarga tashiladi, 
uning kam qismi (5 %) glikogen shaklida jigarda yig‘iladi, asosiy qismi (65 %) 
hujayralar tomonidan energetik material sifatida ishlatiladi, ko‘p qismi (30 %) 
yog‘ga aylanadi. Karbonsuvlar oraliq almashinuvi organizm hujayralarida 
kechadi. U glikolizdan boshlanadi, natijada pirouzum kislota hosil bo‘ladi. 
Kislorod ishtirokida pirouzum kislota oksidlanuvchi dekarboksirlanishga 
uchraydi. Atsetilkoenzim A hosil bo‘ladi, u esa Krebs siklida oxirgi mahsulotlar 
(C 02va suv) va ATF energiyasi hosil bo‘lguncha yonadi (1 molekula glukoza 36 
molekula ATF beradi).

---

4. 
Glikogenez -
glukozadan glikogen (glikogensintetaza fermenti ishtirokida) 
hosil bo‘lishi. 
Glikogenoliz -
glikogenning parchalanishi (gliikogenfosforilaza 
fermenti ishtirokida) va glukoza hosil bo'lishi. 
Glukoneogenez
glukozaning 
aminokislotalar, glitserin, sut va pirouzum kislotalari va Krebs sikli 
metabolitlaridan sintezlanishidir.
5. Glikolizning hujayrada glukoza parchalaDishining uchta asosiy yo‘li 
mavjud: 1 - sut kislota hosil bo'lishi va 1 mol glukozadan 2 mol ATF 
ajralishigacha bo'lgan anaerob glikoliz; 2-1 mol glukozadan 36 mol ATF hosil 
bo'lishi bilan C 02 va H20 ning aerob parchalanish; 3 - pentoz sikl - hujayrani 
anabolik maqsadlarda NADFN va riboza bilan ta’minlaydi.
6. Yog'lar organizmda energiya manbai hisoblanadi: endogen suv manbai; 
plasdk rol o'ynaydi - juda kerakli yog* kislotalarmi saqlaydi; himoya funksiyasini 
bajaradi (a’zolami shikastlanishdan, terini qurishdan, organizmni sovqotishdan 
saqlaydi); yog'da erivchi vitaminlaming shimilishida ishtirok etadi.
7. Lipidlar peroksidlanishi (LPO) tarkibida to'yinmagan yog' kislotalarini 
saqlovchi lipidlaming oksidlanishi bo'lib, har xil peroksidlanish mahsulotlari -
lipoperoksidlangan m oddalaming hosil b o 'lish i bilan tavsiflanadi. 
Lipoperoksidlangan moddalaming hosil bo'lishi ko'pincha erkin radikalli (faol) 
kislorod shakllarining ta’sirida lipoksigenaza fermentlari ishtirokida kechadi.
Kislorodning faol shakllari: superoksid anioni, vodorod peroksidi, gidroksil 
radikali va b. organizm hujayralarida aerob glukoliz natijasida hosil bo'ladi. 
Cadenas (1989) ma’lumotlariga ko'ra, iste’mol qilinadigan kislorodning 5 
%
peroksidga aylanadi. Kislorodning erkin radikalli shakllari biologik membrana 
LPO ni stimullaydi.
LPO jarayoni davomida ham peroksidlar, ham gidroperoksidlar hosil bo'ladi. 
Bu murakkab zanjirli jarayonlaraing oxirgi mahsulotlari aldegidlar (malonli 
dialdegid, geksanal va b.), ketonlar, past molekulali alkanlar va b. hisoblanadi. 
Gidroperoksidlarning har xil shakllari linoleatlar, araxidonat va boshqa 
to'yinmagan yog' kislotalari metabolitlarining peroksidlanishi natijasida hosil 
bo'lishi mumkin. LPO davomida hosil bo'luvchi siklik gidroperoksidlar 
prostaglandinlar, prostatsiklin, tromboksan biosintezida ishtirok qilishi mumkin 
(Lankin V. Z., 1981). Prostaglandinlar peroksidlari kuchli biologik ta’sir ko'rsatadi, 
ichak silliq mushaklari, koronar tomirlar qisqarishini, trombotsitlar agregatsiyasini 
chaqiradi. Sterinlar gidroperoksidlari steroid gormonlar sintezi va ulaming boshqa 
mahsulotga aylanishida muhim rol o'ynaydi. Shunday qilib, LPO me’yoriy 
metabolik jarayon hisoblanadi. Ammo me’yorda uning darajasi nihoyatda past. 
Peroksidlar intensiv hosil bo'lishida biologik membranalarga shikastlovchi ta’sir 
ko'rsatishi va hujayraning subhujayra organellalariga toksik ta’sir qilishi mumkin.
8. Yog' almashinuvining asosiy bosqichlari. Ovqat yog'lari emulgirlanadi, 
oshqozon-ichak trakti lipolitik fermentlari (me’da shirasi, pankreatik shira 
lipazasi) ta’sirida glitserin va yog' kislotalariga qadar parchalanadi. Glitserin 
qonga so'riladi, yog' kislotalari o't kislotalari bilan birikib, xoleinatlar hosil

---

qiladi va u limfaga so‘riladi. Ichak devoridayoq yog* qisman glitserin va yog‘ 
kislotalardan resintezlanadi, oqsil bilan bog‘lanadi va lipoproteidlar shaklida 
qonda sirkulatsiya qiladi. Lipoproteidlaming to‘rt sinfi: xilomikronlar (ekzogen 
yog‘ning transportlanadigan shakli), o‘ta past zichlikka ega bo‘lgan lipoproteidlar 
- 0 ‘PZL (yoki prebeta - lipoproteidlar), past zichlikka ega lipoproteidlar - PZL 
(yoki beta -lipoproteidlar), yuqori zichlikka ega lipoproteidlar - YUZL (yoki 
alfa - lipoproteidlar) farq qilinadi. Lipoproteidlar asosan 0 ‘PZL va xilomikronlar 
tarkibida qon plazmasida yog‘ uchglitseridlar ko'rinishida transportlanadi 
(tashiladi). Me’yorida uning miqdori 1-2,3 mmol/l. Transportlangan yog‘ning 
boshqa bir shakli - esterifitsirlanmagan yog‘ kislotalari (E - lanmagan YOK) 
hisoblanadi, ulaming miqdori qonda me’yorda 640- 880 mk mmol/l tashkil qiladi.
Yog‘ uchun birinchi baryer (to‘siq) o‘pka hisoblanadi, u Upopeksik funksiyani 
bajaradi, ya’ni yog‘lami ushlab qoladi va parchalaydi. Hosil bo‘ladigan yog‘ 
kislotalari qisman oksidlanadi va o‘pkada gaz almashinuvi uchun energiya beradi. 
Lipoproteinlar o‘pka baryeridan o‘tgach, lipoprotein lipaza fermenti ta’siriga 
uchraydi. Geparin lipoprotein lipazani faollashtiruvchi (tiniqlashtiruvchi omil) 
hisoblanadi, u biriktiruvchi to‘qima semiz hujayralaridan ajraladi. Lipoprotein 
lipaza fermenti a’zolar kapillarlari endoteliyasida hosil bo‘ladi, lipoproteinlardagi 
yog‘ni e - lanmagan YOK va glitseringacha gidrolizlanishini va gidroliz 
mahsulotlarini hujayraga kirishini ta’minlaydi. Hujayralarda e - lanmagan YOK 
oksidlanishi asosiy almashinuvning yarmini ta’minlaydi (Leytes S. М., Lapteva 
N. N., 1967). Yog‘ kislotalari (3 - oksidlanishga uchraydi. Yog‘ kislotalari 
yonishining oxirgi mahsulotlari (Krebs siklida) C 02 va H20 hisoblanadi. Yog‘ 
almashinuvi oraliq m ahsulotlari keton tanachalaridir (P-gidroksim oy, 
atsetosirkokislota, atseton). Me’yorda qonda ulaming miqdori 0,08-0,43 mmol/
1.
9. Organizmda doimo lipoliz va liposintez jarayonlari kechadi. To‘qimada 
liposintezni ikkita gormon: insulin va prolaktin kuchaytiradi. Lipoliz ko'pgina 
gormonlar: somatotrop, tirotrop, adrenalin, tiroksin va b. yog‘ mobilizatsiyalovchi 
gormonlar ta’sirida kuchayadi. Ular hujayra qobig‘idagi adenilsiklazani 
faollashtiradi, bu esa ATF dan siklik AMF hosil bo‘lishiga olib keladi, 
uchglitserinlipaza fermenti faollashadi, natijada lipoliz va e - lanmagan YOK 
ajralishi kuzatiladi.
10. Me’yorida sogiom katta odam qonida umumiy lipidlar 4-7 g/l va 
xolesterin 3,9-6,3 mmol/l tashkil qiladi.
11.