O ' z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L i y V a o r t a m a X s u s t a ' L i m V a z I r L i g I r. X. Alimov, G. T. Yulchiyeva, O. Q. Rixsimboyev

Axborot-ma’lumotnoma tizimi 
ko'p jihatdan foydalanuvchilar 
so'roviga binoan iqtisodiy, texnik yoki texnologik mazmundagi axborotni 
berish, yig'ish va saqlashga mo'ljallangan. Aytish mumkinki, axborot- 
ma’lumotnoma tizimi raqamli yoki matnli aniqlashtirilgan maMumotlar 
bilan ishlashga qaratilgan. So'rovning turiga va shakliga ko'ra natijani qanday 
taqdim etishni belgilaydi. So'rov natijalari standart maMumotnoma shaklida 
berilishi mumkin yoki foydalanuvchining xohishiga ko'ra uning so'rovini 
qayta ishlash davomida ixtiyoriy ko'rinishda loyihalashtirilishi mumkin.
Matnlarni qayta ishlash tizimi (MQT) 
bevosita foydalanuvchiga 
matnlarni (xat, maqola, referat, buyruq va hokazo) tahrir qilish, saqlash 
va ko'paytirishga mo'ljallangan.
Ma’lumotlarni qayta ishlash tizimi (MQIT) 
EHM dagi hisob- 
kitoblaming formallashgan algoritmlari bo'yicha maMumotlami hisoblashga 
mo'ljallangan. Mazkur tizim ijodiy jarayonlami emas, eski jarayonlami 
(hisob, hisobot, m uhandislik-texnik hisob-kitoblari va hokazo), 
avtomatlashtirishga yo'naltirilgan.
Maslahat beruvchi axborot tizimi (MBAT) 
avtomatlashtirilgan 
rejimda EHM da maMum bir holatlarda tashkiliy yoki texnik mazmundagi 
qarorlaming ayrim variantlarini tuzib beradi. Bu tavsiyalar qaror qabul 
qiluvchi shaxs ixtiyoriga beriladi. Maslahat beruvchi (kengashuvchi) axborot 
tizimi asosiga real haqiqatga, ya’ni obyektdagi yoki boshqaruv tizimidagi 
jarayonga o'xshash turli xil matematik modellar joylashtiriladi.
Qarorlar qabul qilish tizimi (QQQT) 
shunisi bilan ajralib turadiki, 
EHM da ishlab chiqilgan qaror varianti bajarish uchun qabul qilinadi.
93

---

A\ni paytda ishlab chiqarish lizimi (texnologik jarayonlami boshqarishning 
a\tomatlashtirilgan lizimi dispetcher boshqaruvi lizimi) E H M qabul 
qilgan qarorlar ijrosini tegishli ijro mexanizmlari orqali avtomatik ravishda 
amalga oshiradi.
Ekspert tizimlari — EHM da ma’lumotlar bazasidan tashqari yana 
ikkita — bilimlar va maqsadlar bazasi mavjudligi bilan ajralib turadi. 
Ma'lumotlar bazalari (MB) boshqaruv tizimi va obyektining miqdoriy 
formal tavsifiga ega; bilimlar bazasi (BB) tashqi muhit haqidagi noformal 
semantik tasawurlar, obyektlarning ayrim sifat tavsifini, ular orasidagi 
munosabatlar, mumkin bo'lgan harakatlar, holatlar, abstraksiyalar, 
stereotiplar bayonini saqlaydi. Maqsadlar bazasi modellashtiriladigan 
obyektlar uchun xos bo'lgan o'zaro bog'liq maqsadlar, kenja maqsadlar, 
ularga etishish uslublari va vositalari to'g'risidagi tasvvurga ega. Bunday 
tizimlar ijodiy, ilmiy-tadqiqot, loyihalashtirish, boshqarish jarayonlarida 
juda dolzarb.
Ekspert tizimlari inson faoliyatining aniq turlari bo'yicha mutaxassislar 
tajribasi va bilimini to'plash, boyitish, rivojlantirish imkonini beradi.
Demak, ishlab chiqarish jarayonlari uchun axborot texnologiyalarini 
qo'llash tegishlicha mehnat vositalari, texnologik va ishlab chiqarish 
jarayonlari, ilmiy tadqiqotlar, loyiha ishlari va ishlab chiqarishni texnologik 
tayyorlashning kompleks avtomatlashtirish tizimlariga olib keladi.