O ' z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L i y V a o r t a m a X s u s t a ' L i m V a z I r L i g I r. X. Alimov, G. T. Yulchiyeva, O. Q. Rixsimboyev

4.2-jadval
B o sh q aru v d ag i uch d a ra ja n in g fao liy at m azm uni
Tavsif
Yuqori daraja
Ow
rta daraja
Quyi daraja
1
2
3
4
Rejalashtirish
Salmoqli
Okrtacha
Eng kam
Nazorat
Eng kam
Salmoqli
Salmoqli
Vaqtinchalik
istiqbol
1 yildan 
5 yilgacha
1 yilgacha
Kunma-kun
Faoliyat
sohasi
04a keng
To'liq funksional 
soha
Bitta funksiya 
yoki vazifaning 
bir qismi
Faoliyat
mazmuni
Nisbatan tarkib- 
siz, cheklanmagan
O'rtacha
cheklangan
O'ta cheklangan
Murakkablik
darajasi
Juda murakkab, 
ko'p o'zgarishli
Kamroq murakkab 
o'zgarishli, ko'p­
roq holda aniqla- 
nishga moyil
Oddiy
Ish ko'lami
Qiyinlashgan
Nisbatan kamroq 
murakkab
Nisbatan
oddiyroq
Faoliyat
natijalari
Rejalar, choralar 
va strategiya
Vazifalami bajarish 
jadvali
Tugal mahsulot
Foydalanila­
digan axborot 
turi
Tashqi
Ichki, ancha 
aniqroq
Ichki,
ilgarigilaridan
anchaaniq
Faoliyat turi
Ijodiy yondoshuv
Javobgarlik, ishon- 
tirish, bajarish 
qobiliyati
Ishga loqaydlik, 
samaradorlik
Boshqaruv 
faoliyatiga 
aloqador 
shaxslar soni
Sanoqli
O'rtacha
Ko'p
Bo‘limva bo‘- 
linmalaming 
o'zaro hara­
kati
Bo'linma
doirasida
Bo'lim doirasi
Bo'limlar
o'rtasida
84

---

Boshqaruvning har bir darajasidagi ma’lum bir mehnat taqsimoti 
boshqaruv qismining alohida elementlariga rejalashtirish, tashkillashtirish, 
hisobga olish va nazorat, bayon etish, tahlil va boshqaruv kabi alohida 
vazifalami biriktirishga olib keladi. Bu vazifalar turli hajmda va boshqaruvning 
turli darajasida amalga oshiriladi. Ulaming ayrimlari hatto boshqaruvning 
biror bir darajasida ham amalga oshmasligi mumkin.
Iqtisodiy obyektning boshqaruv qismida vazifa elementlarining 
mavjudligi axborot tizimlarida tegishli kichik tizimlar paydo boMishiga 
olib keladi.
Axborot tizimining vazifasi. 
Axborotlarga asoslangan, maqsadi 
oldindan belgilangan va shu maqsadga erishish dasturi ishlab chiqilgan 
boshqariluvchi jarayonga maqsadli ta’sir ko‘rsatish — qaror qabul qilish 
deb ataladi. Qarorning shakllanish jarayoni esa qaror qabul qilish jarayoni 
deb yuritiladi. Iqtisodiy obyektni boshqarish doirasida mehnat taqsimotiga 
muvofiq qabul qilinadigan qarorlar boshqaruvning u yoki bu vazifasiga 
kiradi.
Qaror qabul qilish jarayonini ta’minlash, ya’ni aynan, kerakli ax­
borotni kerakli vaqtda va kerakli joyga taqdim etish iqtisodiy obyekt axborot 
tizimining asosiy vazifalaridan biridir. Shu bois ham qaror mohiyati, 
uni qabul qilish jarayoni, qaror qabul qilishning barbod boMishi iqtisodiy 
obyektning axborot tizimi faoliyatiga, u yerda qoMlaniladigan texnologiyaga 
sezilarli ta’sir qiladi va xatto axborot tizimining butun boshli sinfi — 
qaror qabul qilish tizimini shakllantirish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
4.4. Iqtisodiy axborot tizimlarining modellari
Boshqaruv tizimi modeli. 
Boshqaruv tizimi o'zining tarkibi nuqtayi 
nazaridan ko‘p sonli funksional momentlardan (boshqaruv vazifalaridan) 
iborat boMib, boshqarishning toMiq davrini namoyon qiladi. Bular: 
boshqaruvni bashoratlash, rejalashtirish, dasturlash, tashkillashtirish, 
m e’yorlash, qayd etish, nazorat, tahlil etish va tartibga solish (4.6-rasm).
Mazkur modelda boshqaruvchi qism va boshqaruv obyektining o‘zaro 
aloqasi aniq nomoyon boMadi. Ular uch xil ko'rinishdagi buyruq oladi, 
ya’ni: hech bir ko'rsatmasiz bajariladigan dastur; ma’lum bir ehtimoliy 
voqealar sodir boMgan hollarda bajariladigan tashkiliy qoidalar; atrof- 
muhitning taxminiy ta ’siri va tizim faoliyatining me’yoriy rejimdan 
chalg'ish bilan bogMiq boMgan boshqaruv buyruqlari.
Quyida to'liq boshqaruv davri faoliyatining amaliy mohiyatini ko'rib 
chiqamiz.
1. 
Bashoratlash — bu tashqi muhitning yuzaga kelishi mumkin 
boMgan holatini, boshqariladigan obyektning o'zini tutishini aniqlash
85

---

Щт) Що) Щ
h)
/(v) /(b) /(j) /(г)
/(v) — tashqi muhitning statsionar shart-sharoitlari haqidagi axborot; 
/(b) — tashqi ta’sirlar haqidagi axborotlar;
/(R) — boshqariladigan obyekt harakatlari to'g‘risidagi axborot;
/(i) — boshqariladigan obyekt holati to'g'risidagi axborot;
/(a) — tahliliy axborot;
/(y) — hisobot axboroti;
/(q) — bashoratlash axboroti;
/(k) — nazorat axboroti;
/(n) — me’yoriy axborot;