O ' z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L i y V a o r t a m a X s u s t a ' L i m V a z I r L i g I r. X. Alimov, G. T. Yulchiyeva, O. Q. Rixsimboyev

Tashkiliy murakkablik 
tizimning asosiy xususiyati sanaladi va u 
elementlar o'rtasidagi o'zaro aloqalar (o'zaro harakatlar) miqdori bilan 
aniqlanadi. Elementlar o'rtasidagi chatishib, qo'shilib ketgan o'zaro 
aloqalar shunday tuzilganki, u birorta parametr aloqasining o'zgarishiga 
olib keladi.
4.1-jadval
Tizimlar namunasi
Tizim
Tizim elementlari
Tizimning asosiy
maqsadi
Iqtisodiy obyekt
Odamlar, jihozlar, m a­
teriallar, bino va hokazo
Tovar ishlab chi­
qarish
Kompyuter
Elektron va elektrome­
xanik elementlar, aloqa 
tarmoqlari va hokazo
M a’lumotlarni qayta 
ishlash
Telekommuni­
katsiya tizimi
Kompyuterlar, model­
lar, kabel, tarmoq das­
turiy ta’minot va hokazo
Axborot uzatish
Axborot tizimi
Kompyuterlar, kom­
pyuter tarmoqlari, ax­
borot vadasturiy ta’mi­
not, odamlar
Kasbiy axborot ishlab 
chiqarish
Tizim butunligiiiing o'ziga xosligi bilan aniqlanadigan yangi xusu- 
siyatlarning paydo bo'lishi ba’zan emerjentlik (inglizcha „emergent" — 
yuzaga keluvchi, paydo bo'luvchi) deb ataladi. Tizimlarni qismlarga, 
ayniqsa o'zi tarkib topadigan elementlarga boiganda bunday vazifalar yoki 
tavsiflar o'z-o'zidan yo'q boiadi.
Maqsadga qaratilganlik. 
Tizim umumiy xususiyatga ega, ya’ni u 
umumiy maqsadga erishishga harakat qilishga qaratilgan. Tizimning maqsadga 
yo'naltirganligini ifodalovchi barcha elementlar uchun umumiy boigan 
o'zaro aloqalaming maqsadli qoidalari maqsadning mavjudligini belgilaydi.
70

---

Tizimning tarkiblashganligi — bu tizimning alohida elementlari va 
ularning tashqi muhit bilan o'zaro harakati o'rtasidagi ichki aloqalaming 
doimiy tarkibidir. Tizim tarkibi — uning faoliyati samaradorligini ko'p 
jihatdan belgilovchi muhim tavsiflardan biri sanaladi.
Tizimning bo‘linishi — bu uning maqsadlar va vazifalarga javob 
beruvchi m a’lum belgilar bo'yicha ajratilgan elementlar yoki bir qator 
kenja tizim lardan tuzilganligini anglatadi. Kenja tizim lar bunday 
ajratilishning asosini tashkil etib, bunda elementlar o'rtasidagi aloqalar 
ko'proq, kenja tizimlar o'rtasida esa kamroq bo'ladi.
Tizim tushunchasi shu m a’noda nisbiyki, tizim elementining o'zi 
ham murakkab tizim bo'lishi mumkin. Biror belgi bo'yicha ajratilgan 
tizim o'ziga nisbatan yuqori darajadagi tizim elementi bo'lishi mumkin.
Tashqi muhit. 
„Tizim" tushunchasi tizimga kiruvchi bir qator 
elementlami cheklaydi: shartli ravishda cheklangan chegara o'ranadi, undan 
tashqaridagi elementlar esa ushbu tizimga kirmay qoladi. Bundan 
anglashiladiki, tizim o'z-o'zidan emas, balki boshqa ko'plab elementlar 
qurshovida mavjud bo'ladi. Ayrim masalalami hal etishda bizni bu tashqi 
muhitning barcha elementlari emas, balki ushbu masala nuqtayi nazaridan 
tashqi muhitni tashkil etuvchi, ko'rib chiqilayotgan tizimga biror-bir 
aloqasi bo'lgan elementlargina qiziqtiradi. Tashqi muhit — bu ko'rilayot­
gan tizimga ta’sir ko'rsatuvchi yoki ko'rilayotgan masala sharoitida uning 
ta’siri ostida bo'lgan, tizimdan tashqaridagi har qanday tabiat elementlaridir. 
Chunki, real sharoitlarda tizimlarning har biri alohida emas, balki 
boshqalari yonida, bir-biriga bog'liq holda ishlaydi. Tizimlarni tahlil va 
sintez qilish chog'ida aloqalarning ikki xil turi ajralib turadi: ichki va 
tashqi aloqa. Tashqi aloqaga ega tizimlar ochiq deb, unga ega emaslari esa 
yopiq aloqa deb ataladi.