O ' z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L i y V a o r t a m a X s u s t a ' L i m V a z I r L i g I r. X. Alimov, G. T. Yulchiyeva, O. Q. Rixsimboyev

statik 
va 
dinamik 
turlarga 
ajratiladi. Statik tizimlar ma’lum vaqt oralig'ida o'z holatini saqlab qoladi. 
Dinamik tizimda esa vaqt o'tishi bilan holat o'zgarib boradi.
Har bir tizim xossalar (xususiyatlar) to'plami 
M
bilan ta ’riflanadi. 
Tizim xossalari (xususiyatlari) / vaqt davomida o'zgarib turishi mumkin
68

---

H(t) M.
Bunday tizimlar yuqorida ta’kidlaganimizdek dinamik tizimlar 
deb yuritiladi. Dinamik tizimlarda vaqt f'o 'tis h i bilan xossalar to'plami 
o'zgarar ekan, demak tizim holati 
A(t)
ham o'zgarib boradi.
M.
Tashqi muhit bilan boMadigan aloqasiga qarab ochiq yoki yopiq 
tizimlar boMishi mumkin. Ochiq tizimlar tashqi muhit bilan faol aloqada 
boMadi. Yopiq tizimlarning elementlari esa tashqi muhitdan ta’sirlanmaydi.
Axborot tizimini ishlab chiqishdan maqsad — tashkiliy loyiha- 
lashtirish, texnologik va hokazo jihatlarini hisobga olgan holda tizim 
faoliyatining samaradorligini oshirishdir.
O'rganilayotgan fan sohasini aks ettiruvchi ham umumiy, ham ayrim 
xususiyatlarga ega boMgan tizimning ko‘plab tushuncha va ta’riflari mavjud.
Umumiy holatda 
tizim
deganda ular orasidagi va ulaming xususiyatlari 
o'rtasidagi aloqalar majmuyiga ega boMgan, ya’ni bir-biriga chambarchas 
bogMangan qismlardan iborat butun bir obyektlar majmuasi tushuniladi. 
Bunday ta’rifdagi tizimga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: 
detallar va tutashtiruvchi qurilmalardan yig‘ilgan mashina; hujayralaming 
butun majmuyini tashkil etuvchi tirik organizm; turli resurslar, bir-biri 
bilan bogMangan ko‘plab ishlab chiqarish jarayonlari va kishilar jamoalari 
yaxlitligida yuzaga kelgan korxonalar va hokazo. Bunday hollarda obyektlar 
(qismlar) yagona tizim sifatida ishlaydi, ya’ni har bir obyekt, kenja 
tizimlar, umumiy tizim oldidagi yagona maqsad uchun harakat qiladi.
,,Tizim“ni aniqlashga quyidagi atamalar kiradi: „obyektlar11, ,,alo- 
qalar“, „xususiyatlar"
Obyektlar
— tizimning bir boMagi yoki komponentlari boMib, 
jismoniy, matematik o ‘zgaruvchan tenglamalar, qoida va qonunlar, 
texnologik jarayonlar, axborot jarayonlari, ishlab chiqarish boMinmalari 
kabi ko'plab cheklanmagan qismlarga ega.
Xususiyatlar
— bu obyektning sifatini ifodalovchi parametrlardir. 
Xususiyat tizimning m a’lum bir oMchamga ega obyektlarini bittalab 
miqdoriy jihatdan bayon etish imkonini beradi. Obyektlarning xususiyatlari 
tizim harakati natijasida o'zgarishi mumkin.
Aloqalar
obyektlar va ulaming xususiyatlarini tizim jarayonida yagona 
yaxlitlikka birlashtiradi. Bunda barcha tizim elementlarining kenja tizimlari 
va tizimlar o'rtasida aloqa bo'lishi nazarda tutiladi. Ayrim umumiy 
qonuniyatlar, qoidalar yoki tamoyillar bilan birlashuvchilar o'rtasida 
aloqaning mavjud bo'lishi tizimning asosiy tushunchasi sanaladi. Boshqalar 
bilan biror-bir aloqaga ega bo'lmagan element ko'rib chiqilayotgan tizimga 
kirmaydi. Tizimning xususiyatlari quyidagilar sanaladi: elementlar
69

---

murakkabligi, maqsadga qaratilganligi, turli-tumanligi hamda ular tabiati, 
tarkiblashganligi, boiinishligidir.
Tizimlar tarkibi hamda asosiy maqsadlariga ko'ra farqlanadi. Quyida
4.1-jadvalda turli elementlardan iborat bo'lgan va turli maqsadlarga qaratilgan 
bir qancha tizimlar namuna sifatida keltirilgan.