О. Қ у д р а т о в с а н о а т э к о л о г и я с и

5.3. Ҳайвонот
дунёси
Табиатда моддалар ва энергия 
алмашинувида 
ҳайвонлар 
муҳим 
роль ўйнайди. Дунёдаги яшил ўсим-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Тупроқ таркибини яхшилашда ва унинг ҳосилдорлигини 
оширишда ҳайвонларнинг аҳамияти жуда катга, (ёмғир чувал- 
чацги, чумоли, термитлар, умуртқали ер қазувчилар) булар туп- 
роқни юмшатади, аралаштиради, нажас ва*ўсимлик қолдиқлари 
билан ўғитлайди. Бундан ташқари ҳайвонлар ўсимликларни чанг- 
латадм, уруғ ва меваларни бошқа жойларга олиб бориб тарқатади 
(арилар, капалаклар ва қушлар туфайли ўсимликлар чангланади).
Йиртқич қушлар зараркунанда кемирувчиларни қириб, 
ўсимлик ҳосиддорлигини оширади ва касалликдан сақлайди. 
Масалан: бойқуш бир йилда мингта сичқонни йўқ қилиб, ярим 
тонна донни сақлаб қолади, чумолилар эса ўрмонларни касал- 
лиқцан сақлайди.
Ҳайвонлар инсон учун зарур бўлган озиқ-овқат ресурсидир 
(бу-гўшт, ёғ, мой, сут, тухум, балиқ).
Ер шаридаги инсонлар бир йилда ҳайвонлардан 180 млн. т 
оқсил моддасига бой бўлган озиқ-овқат олади, ишлатиладиган 
мойнинг 40 фоизи ҳайвонларга тўғри келади. Японияда озиқ-ов- 
қат маҳсулотларининг кўп қисми денгиз ҳайвонлари ва балиқ- 
лардан олинади. Дунё бўйича йилига озиқ-овқат учун 70-100 млн. 
т денгиз ҳайвонлари ва балиқлар тўғри келади.
Ҳайвонлардан инсонлар мўйна тайёрлашда ҳам фойдалана- 
дилар (мўйна, сувсар, тулки, норка териси ва оқ сичқонлар).
Ҳайвонлардан илмий - тадқиқот ишларида, транспортда ва 
тиббиётда тажрибалар ўтказишда фойдаланилади.
Жамиятмиз тараққий этган сари инсоннинг ҳайвонларга 
кўрсатган таъсири кенгайиб ошиб бораяпти. Масалан: феодали- 
змдан капитализмгача бўлган давр ичида, ҳозирги кунга келиб, 
дунё бўйича ҳайвонларнинг бООга яқин тури, сут эмизувчилар- 
нинг 120 тури, қушларнинг 150 тури йўқ қилинган.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Республикамиз чўлларвда қадим жайрон, сайғоқ, қулон, 
Бухоро буғуси, тўқайзорларда қирғовуллар жуда кўп яшар эди. 
Чўлларнииг кўп қисмини ўзлаштириш натижасида уларнинг 
миқцори кескин камайиб кетди; уларнинг касалланишига пести- 
цидларнинг ишлатилиши сабаб бўлмоқца.
Ўзбекистон Республикасида ноёб ва йўқолиб кетаётган ҳай- 
вон турларини муҳофаза қилиш, уларнинг яшаш шароитини ях- 
шилаш ва кўпайиши учун қулай имкониятлар яратиш зарур. Бу- 
нинг учун, йўқолиб кетаётган ва ноёб ҳайвон турларини қатьий 
назорат остига олиш, ов қилишга йўл қўймаслик, ўша ҳайвонлар 
яшайдиган муҳитларни табиий ҳолича сақлаб, қўриқхоналарга 
айлантириш лозим.
Сайғоқ - туёқли ҳайвон ҳисобланиб, илгари Қозоғистонда, 
Россиянинг дашт зонасида, Мўғулистонда ва Хитойнинг ғарбида 
кўплаб яшаган. Чор Россияси даврида сайғоқларни кўплаб овлаб 
ва саҳроларни ўзлаштириш натижасида XX аср бошларида бу 
жонивор кескин камайиб кетди.
Бухоро буғуси - илгари Амударё ва Сирдарё соҳилларида ва 
Афғонистоннинг шимолидаги тўқайзорларда ниҳоятда кўп бўл- 
ган. Бу жонивор кейинги вақгларда бу тўқайзорларни ўзлашшриб 
ва ов қилиш натижасида Сирдарё водийсида бугунлай йўқ бўл- 
ган; Амударё соҳилларида жуда ҳам камайиб кетган. Шунинг 
учун қолганларини (ҳайвонларни) сақлаб қолиш ва кўпайтириш 
мақсадида Амударё водийсида «Пайғамбаророл» қўриқхонаси 
ташкил этилиб, Бухоро буғуси кўпайтирилмоқца ва муҳофаза 
қилинмоқца.
Жайрон оху - илгари Ўзбекистонда, Қозоғистоннинг жану- 
бида, Кавказда жуда кўп яшаган. Уларни тинимсиз ов қилиш, 
ерларни ўзлаштириш натижасида бу жониворларнинг сони кама-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

йиб кетган. Ҳозирги пайтда жайрон муҳофазага олинган, уни 
Қизилқум жанубидаги Бухоро қўриқхонасида кўпайтиришмоқца.
Дунёда ва Ўзбекистон Республикамизда йўқолиб кетаётган. 
ноёб ҳисобланган бир неча ҳайвон турларини сақпаб қолиш мақ- 
садида «Қизил китоб» га киритилган. 1972 йил 1