О. Қ у д р а т о в с а н о а т э к о л о г и я с и


Атмосферага экологак омилларни таъсири



Download 4,96 Mb.
Pdf ko'rish
bet12/119
Sana25.02.2022
Hajmi4,96 Mb.
#309818
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   119
Bog'liq
Sanoat ekologiyasi (O.Qudratov)

Атмосферага экологак омилларни таъсири.
Атмосфера ҳавосига Ерни ички ва ташқи кучларни ҳаракати 
билан боғлиқ турли табиий ва суньий омиллар доимо таъсир 
кўрсагади ва бу таъсирлар натижасида ҳавода турли ўзгаришлар 
ва шу жумладан салбий ўзгаришлар юз бермоқца.
Атмосфера ҳавосига экологик омилларни таъсирида уни иф- 
лосланиши, заҳарланиши, булғаланиши, ҳароратини ўзгариши, 
С 0 2 газини мувозанатини бузилиши, азон қатламини сийракла- 
шиши ва унда тешиклар пайдо бўлиши, «смог» ҳодисасини юз 
бериши, шовқин-суронни таъсири юз беради. Бундай таъсирлар 
натижасида ҳавони таркибини ўзгариши ва нафас олиш учун 
хавфли ҳолатни юзга келиши, кислотали ва ишқорли ёмғирларни 
ёғиши, қуёш радиациясини пасайиши, ёз ҳароратини кўтарилиши 
ва бошқа ҳодисалар бўлади. Бу ўзгаришлар биосферада салбий 
жараёнларни келтириб чиқаради, ўсимликларга, ҳайвонларга ва 
инсонларга салбий таъсир кўрсатади.
Атмосферанинг сунъий ифлосланишда автомобиль транс- 
порти биринчи ўринни (40%) энергетика саноати (20%) иккинчи 
ўринни, корхона ва ташкилот ишлаб чиқариши, маиший - ком-
www.ziyouz.com kutubxonasi


мунал хўжалиги ва бошқалар зиммасига эса атмосферани сунъий 
ифлосланишининг 26% тўғри келади.
Атмосфера нфлосланиши ва унннг оқнбатлари.
Атроф-муҳит компонентлари бир-бирига диалектик боғлан- 
ганлиги туфайли инсоннинг хўжаликфаолияти натижасида ифлос- 
ланган атмосфера ўз навбатда табиатнинг бошқа компонентлари- 
га ҳам таъсир этиб киши, ҳайвонлар ва ўсимлик организмда сал- 
бий ўзгаришларни келтириб чиқармоқда. Ш у сабабли биз атмос- 
феранинг ифлосланиши киш и организмига, 
ҳайвонлар ва 
ўсимликларга салбий таъсирини кўриб чиқамиз.
1. 
Ҳавонинг ифлосланиши киши организмига салбий таъсир 
этиб, улар саломатлигини ёмонлашишига сабаб бўлмоқца. Айниқ- 
са, олтингугурт оксиди, углерод оксиди, углерод сульфид, водо- 
род сульфид, фтор бирикмалари, азот оксидлари, ҳар хил саноат 
чиқиндилари, радиоактив моддалар ва қишлоқ хўжалик пести- 
цидлари киши организмида ҳар хил касалликларни вужудга 
келтиради.
Олтингугурт оксиди ҳавода кўп тўпланиб қолса кишилардан 
бронхит, гастрит ва ўпка касалликларини вужудга келтиради. Уг- 
лерод оксидининг ҳавода ортиб кетиши туфайли киши организ- 
мида гемоглобин сусаяди, юрак, қон-томир тизимларида бузи- 
л -нилар содир бўлади, атеросклероз касаллиги ривожланади, бош 
айланади, оғрийди, юрак тез уриб. уйқу бузилади, киши тажанг 
бўлиб қолади.
Водород сульфид газининг ҳаддан ташқари кўпайиб кетиши 
натижасида одамнинг боши оғрийди, қайт қилади, дармонсиала- 
нади ва ҳагго ҳид билиш қобилияти заифлашади.
Фтор бирикмалари таъсирида эса бурундан қон келади, тл'- 
мов пайдо бўлади, киши йўталади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Азот оксидлари туфайли ўпка касалланади, қон босими пас- 
аяди ва натижада бош айланиб, ҳушидан кетади, қайт қилади, 
нафас бўғилади.
Чанг заррачалари киши терисини, хусусан шиллиқ пардала- 
рини зарарлайди, кўз касаллигини тезлаштиради. Ундан ташқари 
чанг заррачалари киш и организмга ҳаво билан бирга кириб, улар- 
дан ҳар хил касалликларни вужудга келишини тезлаштиради.
Таркибида мишяк, симоб, кўрғошин, асбест ва бошқа мод- 
далар бўлган чанг юшга асабини фалаж қилади, бош мия яллиға- 
ланишига сабаб бўлади, жигар ва буйракни заифлаштиради, бол- 
ларнинг жисмоний тараққиётини кечикгиради.
Асбест чанги ўпка касалликларига сабабчи бўлади. Киши 
организмга атмосферада чангсимон ҳолда учрайдиган радиоактив 
модцалар ҳам хавфлидир. Кам миқцордаги радиоактив моддалар 
киши асаб фаолиятини, ошқозон ичак ўйларини, буйрак усти бе- 
зи ишини, жинсий безлар фаолиятини, қалқонсимон без фаолия- 
тини, нормал ишлашга таъсир этади; қонни шаклли элементлари 
ва юрак-томир системаси фаолиятини ўзгартириб юборади, оқи- 
батда киши умрини қисқартиради.
Атмосферани ифлосланиши туфайли қуёш радиацияси кам- 
аяди, тўгри рациация 15%, ультра бинафша нурлари 30% га кам- 
аяди. Натижада баъзи зарарли бактерияларнинг кўпайиши учун 
шароит вужудга келади, ҳар хил касалликлар кўпаяди. Бунинг vc- 
тига саноатлашган марказларда ва шаҳарлар устида ҳаво қишлоқ- 
қа нисбатан 5-10 марта кўп ифлосланиши туфайли ўртача ҳарорат 
қишлоқларга нисбатан 2°С га ошади, туман 2-5 мартага кўпаяди.
Ёз пайтларида катга шаҳарларда ҳаво ўта иссиқ бўлиб, ас- 
фальт йўллар, ғиштли ва йиғма темир-бетонли уйлар қизиб кета- 
ди, кўплаб машиналар қатнаб заҳарли газ, тутунлар чиқаради, бу- 
ларнинг ҳаммаси киши организмни заифлаштириб, нафас олиш-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ни қийинлаштиради. Натижада иссиқ ҳаводан кишилар ҳалок бў- 
лишлари ҳам мумкин.
Баъзан шаҳарларда шамол эсмаслиги, ифлос ҳавонинг бир 
неча кун туриб қолиши туфайли «СМОГ», яъни зарарли ҳар хил 
чанг ва газлардан иборат бўлган туман вужудга келади. Натижада 
организмни заиф бўлган кишилар, болалар, қариялар, беморлар 
бу туманли ифлос ҳавога бардош бераолмай ҳалок бўладилар.
2. Атмосфера ифлосланиши ўсимликларнинг ва қишлоқ хў- 
жалик экинларини нормал ўсишига ҳам салбий таъсир этади. Са- 
ноат марказларидан кўтарилган ҳар хил заҳарли чанг ва газлар 
яна қайтиб қиш лоқ хўжалик экинларига тушади, улар модда ал- 
машинишини бузади, натижада экинлар, ўсимликлар касалланиб 
кам ҳосил беради ёки қурий бошлайди.
Ўзбек олимларининг кузатишларича карьерларда ўтказилган 
портлатишлардан вужудга келган чанг ва газлар атрофдаги ўсим- 
ликларнинг ўсишини 2 йил мобайнида сусайтиради. Шунингдек, 
кон ағдармаларидан шамол ёрдамида тарқаладиган ва юк ортиш- 
тушириш, транспортировка қилиш вақгида кўтариладиган чанг- 
лар ҳам ўсимликларга ҳалокатли таъсир этади.
3. Атмосферани ифлосланиши ҳайвонларга ҳам салбий таъ- 
сир этади. Ҳайвонлар атмосферадаги ҳаводан нафас олганда ҳам- 
да ўсимликлар билан овқатланганда унинг организми заҳарли 
чанг (фтор, кўрғошин, сурма ва бошқа) ва ҳар хил газлар билан 
заҳарланади. Ҳозир ҳайвонлар орасида «саноат флюфоз» касали 
кенг тарқалиб, ўсимлик сув ва ем-хашак тўпланиб қолган фтор 
модцаси туфайли вужудга келган.
Атмосферанинг ифлосланиши тунука томлар занглашни, 
бинолар ва бошқа иншоотларнинг нурашини, коррозияга учра- 
шини ҳам тезлаштиради. Шу сабабли ҳаво купроқ ифлосланиши
www.ziyouz.com kutubxonasi


шаҳарларда коррозия жараёни қишлоқларга нисбатан 100 марта 
ортиқдир.
А ҚШ нинг атроф-муҳитни муҳофазЗ қилиш агентлигининг 
маълумотига кўра, ҳаво ифлосланиши туфайли кишиларни ўлиш- 
дан ва касал бўлишидан йилига 6 млрд. доллар, коррозия, мате- 
риалларнинг емирилиши, ўсимлик ва қишлоқ хўжалиги экинлари 
заҳарланишидан 4.9 млрд. доллар, умуман атмосфера ифлосла- 
нишдан эса йилига 16 млрд. доллар зарар кўради.
Атмосферанинг антропоген ифлосланиш туфайли иқлим- 
нинг глобал ўзгаришидан ташқари унинг элементларининг (ҳаро- 
рат, ёнғин, туман ва бошқалар) ҳолатида ҳам салбий ўзгаришлар 
содир бўлмокда.
Б. Китанович маълумотига кўра, атмосферанинг антропоген 
ифлосланиши натижасида АҚШ нинг марказий қисмидаги шаҳар- 
ларда иқлим элементларидан фарқи бўлади. Масалан, шаҳарларда 
атрофдагига нисбатан конденсация ядролари ва заррачалари 10 
баробар, газ аралашмалари 5-25 баробар, булутлик миқдори 5- 
10%, кишда туманлар 100%, ёзда 30%, ёғин миқцори 5-10%, ёғин 
ёки кунлар сони 10% кўп, йиллик ўртача 0.5-1.0°С дан юқори, 
ялпи қуёш радиацияси 15-20%, ёзда ультрабинафша нурлар 5%, 
қишда эса 30%, қуёшли кунлар бўлади. Бу кўрсатхичлар дунёдаги 
бошқа шаҳарлар учун ҳам харакатерлидир.

Download 4,96 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   119




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish