Nutqning fonetik bo‘linishi: fraza, takt, fonetik so‘Z, bo‘G‘IN, tovush. Urg‘u va uning turlari reja


Tovush bo’g’in (yoki so’z) tarkibidagi eng kichik, fonetik jihatdan bo’linmaydigan fonetik birlikdir. Urg’u



Download 13,94 Kb.
bet5/6
Sana20.01.2022
Hajmi13,94 Kb.
#392451
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
takt

5. Tovush bo’g’in (yoki so’z) tarkibidagi eng kichik, fonetik jihatdan bo’linmaydigan fonetik birlikdir.

Urg’u

So’z (fonetik so’z) tarkibidagi bo’g’inlardan birining yoki (jumla) tarkibidagi so’zlardan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq ovoz bilan aytilishi urg’u deyiladi. Fonologiyada urg`u aksentema (ingl. accent urg`u degani28) deb yuritiladi.

Urg’u so’z tarkibidagi biror bo’g’inga ham, gap tarkibidagi biror so’zga (bo’lakka) ham tushishi mumkin. Shunga ko’ra urg’u ikki turga ajratiladi:

1. So’z urg’usi (yoki leksik urg’u);

2. Gap urg’usi (yoki logik urg’u).

So’z bo’g’inlaridan biriga tushadigan urg’u so’z urg’usi (yoki leksik urg’u) deyiladi. Leksik urg’u so’zning qaysi bo’g’iniga tushishiga ko’ra ikki xil bo’ladi.



1) bog’liq urg’u;

2) erkin urg’u.

So’zning biror bo’g’ini bilan bog’liq bo’lgan urg’u bog’liq urg’u deyiladi. O’zbek tilida urg’u asosan, so’zning asosiy bo’g’iniga tushadi, shuning uchun so’zlarga affikslar qo’shilishi bilan urg’u ham oxirgi bo’ginga ko’cha boshlaydi. Masalan: uz m- uzumzor-uzumzorl r-uzumzorlarn .

O’zbek tilida urg’usi birinchi bo’g’inga, ba‘zan ikkinchi bo’g’inga tushadigan so’zlar ham bor. Quyidagi so’zlarda urg’u birinchi bo’g’inga tushadi: h mma, b rcha, d im, h zir, lso, g rchand, l kin, g rchi, h tto. Ko’rinadiki, bunday so’zlar ayrim olmoshlarda, ravishlarda, bog’lovchilarda, yuklamalarda uchraydi.

Ba‘zi ravishlarda, modal so’zlarda urg’u ikkinchi bo’g’inga tushadi: ham sha, alb tta, afs ski.

O’zbek tilida urg’u olmaydigan affikslar va affiks yuklamalar ham borki, ular quyidagilardan iborat:

a) fe‘lning bo’lishsizligini ifodalovchi – ma affiksi: b rma, y zma, ishl ma;

b) o’xshtish ma‘nosini ifodalovchi – cha, - day (- dek) affikslari: q shcha (Uning q shcha kuchi qolmadi), q shday (U q shday yengil his qildi o„zini);

d) ot kesim tarkibidagi - man, -san, -miz, -siz kabi shaxs-son affikslari, shuningdek, -dir affiks bog’lamasi: Men o„qituvch man. Kitob bilim manba dir.

e) –ku, -ki, -mi, -chi, -a (-ya), -u (yu), -da, gina kabi affiks yuklamalari: bord -ku, nima ki, ul rgina, b rmi, -chi?

So’zning turli bo’g’inlariga tushishi mumkin bo’lgan urg’u erkin urg’u deyiladi. Bu urg’u asosan, ruscha – baynalminal so’zlarga xos. Masalan, fabrika, kompas, traktor, sintaksis (birinchi


bo’g’inda); prof ssor, kompy ter, troll ybus, kikb ksing (ikkinchi bo’g’inda); displ y, futb l, telegr f, telef n (oxirgi bo’g’inda).

Leksik urg’u muhim amaliy ahamiyatga ega. Birinchidan, u talaffuz qilish me‘yorlarini belgilaydi, ikkinchidan, so’z ma‘nolarini farqlash uchun xizmat qiladi: f zik – shaxs oti, fiz k – sifat, olm – mevali daraxt ma‘nosini bildiruvchi ot, lma – bo’lishsizlik ma‘nosidagi fe‘l.

Logik urg’u (yoki gap urg’usi) gap tarkibidagi so’zlardan (gap bo’laklaridan) biriga tushadigan urg’udir. Bunda so’zlovchi o’ziga muhim sanagan so’zni boshqalariga nisbatan kuchliroq aytadi va bu bilan tinglovchining diqqatini shu so’zga qaratadi. Masalan: Adab aqilning tashqi suratidir. (“Oz-oz o„rganib dono bo„lur”.) gapida logik urg’u quyidagicha tus olishi mumkin:

Adab (boshqa narsa emas) aqlning tashqi suratidir.

Adab aqlning (boshqa narsaning emas) tashqi suratidir.

Adab aqlning tashqi (ichki emas) suratidir.

Ohang

Fonetik-fonologik tizimning ustsegment birliklaridan biri ohangdir. Ohang - bu nutq melodikasi, gap urg`usi, to`xtam(pauza), sur‘at, ritm va tembr yig`indisidir.




Download 13,94 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish