Nuriddinova xalima mavzu: metafora va uning badiiy matnda ifodalanishi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

20 
II. METAFORANING BADIIY MATNDAGI VAZIFALARI 
2.1. Metaforaning uslubiy xususiyatlari 
Yuqorida ta‘kilab o‗tildiki, metafora haqida ko‗plab ilmiy asarlar yaratilgan. Ularning 
aksariyatida metaforaning asosiy mohiyatini o‗xshatish, qiyoslashdan iborat mantiqiy amal 
tashkil etishi aytilgan. Aristotel o‗zining «Ritorika» asarida metafora bilan o‗xshatish o‗rtasida 
katta farq yo‗qligini, yaxshi o‗xshatishni osonlik bilan metaforaga aylantirish mumkinligini, 
ularning mohiyatida yaqinlik mavjudligini ta‘kidlaydi. Yunon faylasufi aytadiki, agar shoir Axill 
haqida «U sherdek tashlandi» desa, bu yerda o‗xshatish voqe bo‗ladi, agar shoir shu qahramon 
haqida «Sher tashlandi» desa, metafora yuzaga keladi. 
Metaforaning ana shunday mohiyatini inobatga olgan holda prof. R.Qo‗n-g‗urov «O‗zbek 
tilining tasviriy vositalari» kitobida mana bunday deb yozgan: «Metaforani yashirin o‗xshatish 
deyish ham mumkin. Ammo u oddiy qiyosdan farq qiladi. Agar oddiy qiyos ham doim asosiy 
ikki a‘zodan tashkil topsa (ya‘ni nima qiyos qilinadi, nima bilan qiyos qilinadi — qiyos 
qilinuvchi va qiyos qilinadigan predmet), metaforada faqat ikkinchi a‘zo — o‗xshatilgan narsa 
qoladi, o‗xshagan narsa tushiriladi, lekin u kontekstdan ochiq sezilib turadi, demak, metaforada 
tasvirlanayotgan predmet ana shu ikkinchi a‘zo orqali idrok qilinadi». Bu fikrga qo‗shilgan 
holda, shuni ham aytish kerakki, sof lisoniy nuqtai nazardan, bizningcha, metaforani «yashirin 
o‗xshatish» deb emas, balki «qisqartirilgan o‗xshatish» deb qarash maqsadga muvofiqroq 
ko‗rinadi. Chunki metaforada o‗xshatishning to‗rtta uzvidan uchtasi (o‗xshatish sub‘ekti, 
o‗xshatish asosi, o‗xshatishning shakliy ko‗rsatkichi) qisqartirilib, faqat o‗xshatish etalonining 
o‗zi saqlab qolinadi. Metafora bevosita ana shu o‗xshatish etalonida, yanayam to‗g‗rirog‗i, 
metaforik ko‗chma ma‘no o‗xshatish etaloni o‗rnidagi so‗zning ma‘no tarkibida yuzaga keladi. 
O‗xshatish asosidagi belgi yoki harakat-holatni, shuningdek, o‗xshatish subyektini ifodalagan va 
qisqartirilgan so‗zlarning ma‘nolarini ayni o‗xshatish etaloni o‗ziga xos tarzda o‗z ustiga oladi. 
Ana shu jarayonlar natijasida nutqda so‗z semantikasida obrazlilikka juda ham boy ko‗chma 
ma‘no yuzaga chiqadi. 
Metafora narsa-buyum, voqea-hodisalar, belgilar o‗rtasidagi o‗zaro o‗xshashlikka 
asoslangan ma‘no ko‗chishi, ya‘ni metafora ko‗chma ma‘no hosil qilishning eng keng tarqalgan 
usullaridan biridir
1
. U mumtoz adabiyotshunos-ligimizda "istiora" deb ham yuritiladi. Matnga 
lingvopoetik yondashuvda lisoniy va xususiy-muallif metaforalarini farqlash maqsadga muvofiq. 
1
Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р, Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси.Т.: Ўқитувчи, 1983,–Б.246; 
Ўринбоев Б., Қўнғуров Р., Лапасов Ж. Бадиий текстнинг лингвистик таҳлили.-Т.: Ўқитувчи,1990. –Б.219; 
Қиличев Э. Ўзбек тилининг амалий стилистикаси. –Т.: Ўқитувчи, 1992; Қобулжонова Г.К. Метафоранинг 
системавий лингвистик талқини, – Т., НДА., 2000. – 23 б; Қўнғиров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ 
маданияти ва услубият асослари. –Т.: Ўқитувчи, 1992. 

---

21 
Lisoniy metaforalar til taraqqiyoti bilan bog‗liq hodisa hisoblanadi, ular tilda uzuallik kasb etib 
bo‗lgan. Shuning uchun ham tadqiqotchilar to‗g‗ri ta‘kidlaganlaridek, "bunday metaforalar, 
asosan, atash, nomlash vazifasini bajarganligi uchun ularda uslubiy bo‗yoq, ekspressivlik, 
binobarin, ular ifodalagan nutq predmetiga nisbatan subyektiv munosabat aks etmaydi". 
Faqatgina ma‘lum bir so‗zning ma‘no doirasi kengayadi hamda yangi tushunchalarni atash 
uchun xizmat qiladi. Masalan: