Nuriddinova xalima mavzu: metafora va uning badiiy matnda ifodalanishi

yuk bo‗lib bosibdi
yillar. 
Quralay ko‗zlarda tubsiz bir charchoq, 
Bekor gap, kim desa: yoshdir ko‗ngillar.
Xalqimizda ―yuk bosmoq‖ degani ―og‗ir ahvolga tushib qolmoq‖, ―og‗ir dardga 
chalinmoq‖ kabi ma‘nolarni anglatib, qadimdan keluvchi ishonch-e‘tiqodlar bilan bog‗lanadi. 
Xuddi shu tushuncha she‘rda umridap ko‗p qiyinchiliklar ko‗rgan va yoshlik tarovatini ancha tez 
yo‗qotgan ayolga nisbatan ishlatiladi, ya‘ni inson umriga ko‗chiriladi. Bundan tashqari, ―elkadan 
yuk bosishi‖ degani real holatda adl qomatni egadi, xuddi shu narsa she‘rdagi ―yoshlik - 

---

27 
keksalik‖ ziddiyatini kuchaytiradi hamda ―ajin‖, ―soch oqi‖, ―ko‗zlardagi tubsiz charchoq‖ bilan 
uyg‗unlashadi. 
A.Oripov o‗z she‘rlarida sifatdosh oboroti bilan ifodalangan metaforalardan ham 
mohirona foydalangan. Masalan, shoirning ―Seni ona dedim...‖ nomli she‘rida metafora 
sifatdosh oboroti bilan ifodalangan. Unda, garchi ko‗chma ma‘no asosi so‗z bo‗lsa ham, 
ko‗zlangan metaforik ma‘no o‗sha sifatdoshli birikma butunligida yuzaga chiqadi. Shunday 
satrlarni o‗qiymiz:
Hech vaqt unutilmas, o‗sha qirg‗in choq 
Zafarga chorlagan nurli timsoling. 
Reyxstag ustiga tikilgan bayroq 
Asli sen silkitib qolgan ro‗moling.
Shoir ushbu to‗rt misrada ikkinchi jahon urushida qozonilgan g‗alabadagi ayollar 
hissasini yuksak mahorat bilan umumlashtirib, oborazli ifoda etolganini ta‘kidlosh lozim. Bu 
ifodada esa oxirgi ikki misradagi ―bayroq – ro‗mol‖ qiyosi asos bo‗lib xizmat qiladi. Lekin shu 
ikki so‗z o‗z holicha shoir ifodalagan ma‘noni bermaydi. Zero, gap umuman bayroq haqida 
emas, ―Reyxstag ustiga tikilgan‖ bayroq haqida; umuman ro‗mol haqida emas, ayollarimiz 
farzandlari, aka-ukalari, yorlarini frontga uzatayotib ―silkitb qolgan" ro‗mol haqidadir. Shuning 
uchun ham sifatdoshli birikma yaxlit butunlikni tashkil qiladi va shu butunlikgina shoir 
yetkazmoqchi bo‗lgan mazmunni ifodalaydi. 
D.Quronov ko‗chimlar ishlatilish faolligi, badiiy bo‗yoqdorligi, ta‘sirchanlik darajasi kabi 
jihatlardan bir-biridan jiddiy farqlanishini aytib, bu jihatdan 1) til hodisavlariga aylangan 
ko‗chimlar; 2) an‘anaviy tarzda ishlatiluvchi ko‗chimlar va 3) xususiy-muallif ko‗chimlarini 
ajratadi.
1
Mazkur tasnif nuqtayi nazaridan qarasak, A.Oripov ijodida ularning hammasi ham 
uchrashi tabiiy. Chunki til hodisasiga aylanib bo‗lgan metaforalarni shu til egasi sifatida, 
an‘anaviy metaforalarni she‘riyatimizning ming yillik an‘analari davomchisi o‗laroq, individual-
xususiy metaforalarni esa yorqin iste‘dod egasi sifatida qo‗llaydi. Albatta, Bu uchala guruhga 
mansub metaforalar hissiy bo‗yoqdorlik, estetik ta‘siri jihatidan teng emas. Ma‘lumki, badiiy 
matnga jalb etilganida kundalik muloqotda ishlatiluvchi oddiygina so‗zlar ham poetiklik kasb 
etadi. Bu narsa lisoniy metaforalarga ham xos. Jumladan, tilimizda "umr o‗tar" jumlasi juda
ko‗p qo‗llanadi, ko‗p qo‗llanaverganidan odatiy bo‗lib ketgan. Balki, uni til metaforasi deyish 
qiyindir, lekin shu maqomga yetib qolgani shubhasiz. Unda ajoyib ma‘no nozikligi bor: guyo 
―inson yonidan tutqich bermay o‗tib boradigan narsa‖ haqida gap borayotgandek tuyuladi. 
Holbuki, inson o‗sha umr bilan birga o‗tib boradi, lekin yana ―umr o‗tar‖da o‗zidan tashqaridagi
1
Қуронов Д. Адабиѐтшуносликка кириш. –Тошкент., 2007. –Б.127. 

---

28 
narsani his qilaveradi. A.Oripov she‘rlarida ushbu metafora juda ko‗p ishlatilganki, ayrimlarini 
qayd etamiz:
Umr o‗tib borar misoli ertak, 
Ertakning ketidan kelib qolar shom. (I, 144) 
Bir kun shahanshohlik tekkan gadoday, 
Umr o‗tar, dedimu dunyoga boqdim. (I, 202) 
Umr-ku o‗tadi gulduros solib, 
Uning qaytganini kim ham ko‗ribdi. (I, 231) 
Umr o‗tayotir, 
Hushyor bo‗l, bolam. 
Endi qayshayotir otang asabi. (I, 122) 
Keltirilgan parchalarda ―umr o‗tar‖ metaforasi mazmunan har qancha yaqin bo‗lmasin, 
turlicha emotsional-ruhiy holatlar, lirik-falsafiy xulosalar: birinchisida umrning o‗tkinchiligini 
eslatib, g‗aflatda yotmasdan, to‗laqonli yashashga da‘vat; ikkinchisida umrning har lahzasini 
qadrlab, go‗zallikdan zavq olib yashashga undash; uchinchisida umrini hasadu ig‗voga sarf etib, 
uning o‗tib borayotgaini o‗zi anglamayotgan insonlarga hayronlik; to‗rtinchisida umr bilan birga 
o‗z ham oxir manzil tomon borayotganini yurakdan his-etayotgan insonning iztirobu tashvishlari 
ifodasiga xizmat qiladi. To‗g‗ri, metafora yangi emas. Lekin, birinchidan, bu she‘rlarning 
hammasida ―umr o‗tar‖ metaforasi mazmunning o‗q tomiri deyish mumkin.
Ikkinchidan, 
she‘rlarning har biri uchun uchun alohida va yangi kontekst, uni boshqa so‗zlar o‗rab turgani 
uchun har safar yangi bir emotsional bo‗yoq, shu bo‗yoq tufayli yangicha jilo beruvchi qirrasini 
namoyon etaveradi. Yuqoridagi she‘rlar bilan ―Umr‖ nomli she‘r kontekstlarini birlashtirsa, 
―umr o‗tar‖ metaforasi endi tamom yangicha va kutilmagan mazmun kasb etadi. 
Inson tug‗iladi asli belibos, 
Bir parcha bo‗lib kelar jahonga, 
Libosu hashamdan bo‗lgay u xalos, 
Ketar chog‗ida ham so‗nggi makonga. 
Lekin o‗rtadagi umr-chi, umr... 
O‗chmas tamg‗a bo‗lib qolgay toabad. 
Balki yog‗ar unga rahmat degan nur. 
Balki ko‗mar uni malomat, nafrat. (II, 120)
Ko‗rinib turganidek, bunda ―umr o‗tar‖ metaforasi ishlatilmagan, faqat ―umr-chi, 
umr‖dan keyingi ko‗p nuqta bir qur ―umr o‗tar‖ni yodga keltiradi. Lekin bu kontekstga u 
sig‗maydi, kontekst buning aksini ifodalashga moyil: inson o‗tib ketadi – umri qoladi: qilgan 

---

29 
yaxshi yo yomon amallarida, rahmat yo nafratga sazovor bo‗lib davom qilaveradi. Demak, ―umr 
o‗tar‖ metaforasi she‘rda ishlatilmaganiga qaramay, u mazmunni ifodalash uchun asos bo‗lib 
xizmat qiladi. Faqat buning uchun kontekstni kengroq, A.Oripovning lirik ijodi doirasida olish 
lozim, chunki shoir yaratgan asarlar o‗zaro dialogik aloqada yashaydi: biri ikkinchisiga javob, 
izoh yo sharh, to‗ldirish, inkor kabi munosabatlarda turadi.
Ma‘lumki, ko‗chimlarning eng keng qo‗llanuvchi turi – metafora nutqda ma‘lum stilistik 
maqsad uchun xizmat qiladi. So‗zlarni metaforik ma‘noda qo‗llashning asosiy vazifasi nutqning 
obrazliligini, tasviriyligini oshirish bo‗lsa, shu obrazlilik va tasviriylik asosida matnda yuzaga 
keluvchi 
emotsional-ekspressivlik 
konnotativ 
ma‘nodir. Demak, metaforik qo‗llash 
konnotatsiyani yuzaga chiqaruvchi vositalardan biri sifatida ahamiyatli.
E.Vohidov ham nutqning obrazliligini oshirishda metaforadan unumli foydalanadi. 
Metaforik qo‗llashda biror predmet shaklining, belgisining, harakatining o‗xshash tomoni boshqa 
bir predmetga ko‗chiriladi. Yuqorida ta`kidladiki, manbalarda metaforaning ikki turi farqlanadi: 
lingvistik va xususiy-muallif metaforalar.
1
Lingvistik metaforalar obrazlilik, tasviriylikdan holi bo‗lsa, xususiy-muallif metaforalari 
ayni shu xususiyatlar asosiga quriladi. 
E.Vohidov xususiy metaforik ko‗chimlari bilan asarlarining badiiy qimmatini oshirishga 
muvaffaq bo‗lgan. Jumladan, shoirning metaforani hosil qilishda ot so‗z turkumidan keng 
foydalanadi. Masalan: 
Bu ne dard – minbarga chiqqan beibo 
Chiroylik yolg‗onga qarsak urishlar. 
Soxtalikning iliq muhiti aro 
Yayrab ko‗payadi manfur viruslar. (―Viruslar‖) 
Bu misrada virus so‗zi metaforik ma‘noda qo‗llangan bo‗lib, uning asl ma‘nosi faqat tirik 
xujayralarda ko‗payib, odam, xayvon, o‗simliklarda yuqumli kasalliklar qo‗zg‗atuvchi 
mikroorganizmdir. Shoir eng razil, jirkanch insonlar, ya‘ni yulg‗ichlar, shuhratparastlar 
mansabdor, loqayd shaxslarni viruslarga o‗xshatadi. She‘rning nomi ham ―Viruslar‖ deb ataladi. 
Shoir oddiy viruslarni yo‗q qilish mumkin, lekin manfur. Mudhish viruslarni quritib 
bo‗lmasligini uqtiradi: 
Mansab savdosi ham klassik virus, 
Kiritsa arziydi tibbiy darslikka. 
Sharsimon virusni mumkin o‗ldirish, 
Chora yo‗q yumaloq xudparastlikka. 
1
Мукаррамов М. Ўзбек тилида ўхшатиш. –Т.: Фан, 1976, -Б.13. Абдураҳмонов Ш. Ўзбек бадиий нутқида 
кулги қўзғатувчи лисоний воситалар. НДА. –Т., 1997. –Б.14-15. 

---

30 
Keyingi she‘riy parchaga e‘tibor bersak: 
Muhabbat otashini 
Hech qachon do‗zaxga teng qilmam, 
Nechunkim, menga nurli – 
Tal‘ating jannat bilan tengdur (―Muhabbat birla...‖) 
Mazkur misrada otash so‗zi metaforik ma‘noda qo‗llangan bo‗lib, O‗TILda uning o‗z 
ma‘nosi ―o‗t, olov‖, ko‗chma ma‘nosi esa ―dilni yondiradigan, o‗rtantiradigan harortli his-
tuyg‗u‖ tarzida izohlangan. Shoir muhabbat otashi birikmasini ko‗chma ma‘noda qo‗llab, ijobiy 
munosabatni bildirgan. Uning do‗zax so‗zi bilan zidlantirilishi she‘rning ta‘sirchanligini yanada 
oshirgan. 
Oshiq o‗lding, ey ko‗ngil, 
G‗am lashkaridan ko‗rqmagil, 
Bari chopqu oldda, Erkin, 
Ne uchun vahm alading? (―Kipriningdan o‗q uzib...‖) 
Bu she‘riy parchada esa g‗am lashkari birikmasi metaforik ma‘noda qo‗llangan. G‗am 
so‗zi o‗z ma‘nosida, lashkar so‗zi esa ko‗chma ma‘noda berilgan. Ma‘lumki, lashkar so‗zi juda 
ko‗p askarlardan tashkil topgan qo‗shin ma‘nosini bildiradi. G‗am lashkari birikmasi perifrastik 
metafora bo‗lib, lashkar so‗zining semantik tarkibidagi ―son-saoqsiz‖ semasi oshiq ko‗nglidagi 
g‗am-alam tuyg‗usining cheksizligiga ishora qiladi. 
E.Vohidov ba‘zan so‗zning asl va ko‗chma ma‘nolarini hamohang olib boradi: Masalan: 
Sendek mehribonim bor ekan, demak, 
Toshkent