|
jarohati
bitib ketadi. (―Shahri Dilorom‖)
Ushbu she‘riy parchada qo‗llangan
jarohat
so‗zining asl ma‘nosi ko‗chma ma‘noga
shunday mohirlik bilan singirilganki, kitobxon bir qarashda metaforik ma‘noni ko‗zdan
qochiradi. So‗zning asl ma‘nosi ―shikastlangan, singan, chiqqan, yaralangan joy‖ bo‗lib, bu
o‗rinda mazkur so‗z
katta zarar, ziyon-zahmat
ma‘nosida ko‗chma ma‘noda qo‗llangan. Negaki,
she‘rda 1966 yil Toshkent shahrida bo‗lib o‗tgan zilzila oqibatlari qalamga olingan. Demak,
jarohat so‗zi ―katta zarar‖ ma‘nosida ko‗chma ma‘noda berilgan. Biroq gapdagi
bitib ketish
harakati so‗zning asl ma‘nosi bilan semantik bog‗lana oladi. Ko‗rinadiki, bu misrada so‗zning
ko‗chma va asl ma‘nolari mohirlik bilan uyg‗unlashtirilgan. Bu o‗rinda shoir zilzilaning
insonlarga yetkazgan jismoniy va ma‘naviy zararini, shuningdek, shahar uchun keltirilgan
moddiy talafotlarni shu birgina so‗z bilan niqoblaydi. Bu holat kitobxon qalbini larzaga soladi,
unda achinish hissini uyg‗otadi.
E.Vohidovning ―Sirdaryo o‗lani‖ she‘ridagi metaforik qo‗llash o‗ziga xos tarzda berilgan.
Unda insonlar uchun eng aziz ona timsoli daryoga ko‗chiriladi:
31
Sen bizlarga axir mangu keraksan,
Oqib turgan, qurib qolma,
onajon.
Bu o‗rinda shoir Sirdaryoning qurib qolmasligi yurt uchun nechog‗lik katta ahamiyatga
ega ekanligini insonlar uchun onaning o‗rni qadar muhimligi bilan qiyoslaydi va yurt nomidan
uni onajon deb nomlaydi. Bu metaforik qo‗llash xalqning daryoga bo‗lgan mehri, g‗ururi va
fidoyiligi kabi munosabatlari izhori sifatida yuzaga chiqadi.
O‗zbek tilida metaforaning mazmuniy jihatdan bir turi sifatida farqlanuvchi jonlantirish
san‘ati ham badiiy mantga obrazlilik, emotsional-ekspressivlik baxsh tuvchi vositalardandir.
Mazkur metaforik qo‗llashda insonga xos xarakter, xususiyat, holat va harakatlar jonsiz
predmetlarga ko‗chiriladi. Bu esa nutqning ta‘sirchanligini, demak, konnotativligini yuzaga
chiqaradi. E.Vohidov she‘riyatida bunday o‗xshatishlar ko‗plab kuzatiladi. M:
Rahmi kelib
bulutning
Yig‗lab to‗kar yoshini.
Qushlar qochar, majnuntol
Ko‗taradi boshini
. (―Manzara‖)
Rahmi kelish, yig‗lash, yosh to‗kish, bosh ko‗tarish
kabi xususiyatlar insonlarga xos
bo‗lib, shoir ularni bulut va majnuntolga ko‗chiradi. Bu holat tabiat manzarasining shunchaki
tasvirini emas, uning inson qalbi tomonidan qanday qabul qillinishini ifodalash maqsadida
berilgan. Bunda inson faqatgina kuzatuvchi emas, ona tabiatning dardkashi sifatida jonlanadi va
xuddi shu tuyg‗u kitbxon ruhiyatiga ham ko‗chadi.
Nozik didli faqatgina insonga xos xususiyatlarni jonsiz narsalarga emas, hayvon va
qushlar jonsiz narsalarga xos xususiyatlarni insonga ko‗chirish usullaridan ham unumli
foydalanadi. Ma‘lumki, sayrash kushlarga xos harakatdir. U metaforik yo‗l bilan insonlarga ham
ko‗chirish mumkin. Bunda mazkur so‗z nutq vaziyatiga ko‗ra gapirish harakatiga nisbatan
so‗zlovchining subyektiv munosabatini ifodalashda qo‗llaniladi. Masalan:
Hay‘atlarda kekkayib,
Yayrab yurar Matmusa.
Biz undoq, biz bundoq deb,
Sayrab yurar Matmusa. (―Matmusaning charxpalagi‖)
Bu misrada sayramoq leksemasi ko‗p
gapirmoq, maqtanmoq, vaysamoq
ma‘nolarida
qo‗llanganligi sababli konnotativ ma‘no yuzaga chiqqan. Shoir aynan sayramoq so‗zini tanlash
orqali baho munosabatini ifodalab pragmatik ma‘no hosil qilgan.
E.Vohidov she‘riyatida sifatlarning metaforik ma‘noda qo‗llanishi konnotativ ma‘noga
yo‗l ochadi. Quyida kishining yosh belgisini ifodalovchi qari leksmasi muayyan predmetning,
ya‘ni dunyoning belgisi sifatida qo‗llangan:
32
Ne davronlar kechmish qoldirib shuhrat,
Barchasiga shohid bu
qari
dunyo (―Iltijo‖)
Bu o‗rinda
qari
leksemasi
uzoq umr ko‗rgan kishi
ma‘nosini anglatmaydi. Uning
dunyo
so‗ziga nisbatan qo‗llanishi natijasida dunyoning qadimiyligi, uning ko‗p voqealarga shohid
bo‗lganligi ifoda etiladi. Shoir mazkur o‗xshatish orqali dunyoning boqiyligi to‗g‗risidagi oddiy
haqiqatga ishora qiladi. Natijada, qari leksemasining metaforik qo‗llanilishi pragmatik
mazmunga yo‗l ochgan. Pragmatik mazmunning yashirin ko‗rinish kasb etishi esa she‘rning
ta‘sirchanligini yanada oshirgan.
Xulosa qilib aytganda, Erkin Vohidov o‗z she‘rlarining ta‘sirchanligini, obrazliligini
oshirishda, umuman, konnotativ ma‘no hosil qilishda metaforalardan unumli foydalangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
