Нормал физиология курсига кириш

 
Таъсир этиш қонунлари. Ҳужайра мембранасидан Nа
+ 
ионларининг ўтишини 
амалга оширадиган ҳар қандай таъсир қўзғалувчан тўқимани таъсирловчиси бўлиб 
ҳисобланади. Механик таъсирлар (чим-чилаш, уриш, қирқиш), электр токи, қаттиқ 
совутиш ѐки иситиш, кислоталар, ишқорлар, концентрланган туз эритмалари ва бошқалар 
ҳар қандай қўзғалувчан тўқима учун таъсирловчи бўла олади. 
Юқорида кўрсатилган ҳамма таъсирловчилар ичида электр токи алоҳида ўрин 
тутади, чунки, биринчидан унинг кучи, давомийлиги ва ортиб бориш тириклигини осон ва 
аниқ дозалаш мумкин, иккинчидан, у тирик тўқимага деярли зиѐн етказмайди. 
Лаборатория шароитида ва баъзи клиник тадқиқотларни ўтказишида турли шаклдаги 
стимуллар: тўғри бурчакли, синусоидал, чизиқли, индукцион зарби ва шунга ўхшаш 
электр стимуллар қўлланилади. Барча электр стимулларнинг тўқимага таъсир этиш 
механизми айтарли бир хил. Таъсирловчи қўзғалишни вужудга келтирилиши учун унинг 
кучи, давомийлиги ва ортиб бориш тиклиги етарли бўлиши керак. Шу параметрларни ҳар 
бирини кўриб чиқамиз. 

---

14 
 
Бўсаға кучи. Қўзғалувчан тўқимага таъсир этиб, унда ҳаракат потенциалини юзага 
чиқариш учун зарур бўлган энг кам таъсирот кучи бўсаға (таъсирот бўсағаси) кучи деб 
аталади. Бўсаға кучининг мутлоқ миқдори тўқималарнинг хоссалари ва физиологик 
ҳолатига, шунингдек таъсирот бериш усулларига ҳам боғлиқ бўлади. Электр токи билан 
тўқимани таъсирлашда икки хил усулдан фойдаланилади: ҳужайра сиртидан ва ҳужайра 
ичидан таъсир этиш. Биринчи усулда, иккала электрод ҳужайра сиртига қўйилади, таъсир 
эттирилган ток тўқимага анод соҳасидан кириб, катод саҳасидан чиқиб кетади, бу усулни 
камчилиги шундаки; ток тўқимада анча тармоқланади: токнинг фақат бир қисмигина 
мембрана орқали ўтади, бир қисми эса ҳужайралараро бўшлиқдан ўтади. Шу сабабли, 
таъсирланишда қўзғалиш вужудга келиши учун хақиқатда зарур миқдордан кўра кўпрок 
ток кучи олиш зарур бўлади. 
Таъсирланишнинг иккинчи усули аниқроқ бўлиб, унда ҳужайра ичига электрод 
киритилади (учининг диаметри 0,5 мк га тенг электрод киритилади), иккинчиси-эса 
ҳужайра сиртига тақалади. Бу ҳолатда туташтирилган токнинг хаммаси мембрана орқали 
ўтади, бўсаға кучи миқдори бирмунча аниқ бўлади. Турли ҳужайраларда бу катталик ҳар 
хил бўлади. 
4-расм. Куч-вақт эгри чизиғи 
т
л 
о 
в 
в а қ т 
 
Таъсиротнинг фойдали вақти. Мембранада қўзғалишни юзага келтириш учун 
тўқимага электр токи таъсир этиб турадиган минимал вақт токнинг кучига тескари 
пропорционалдир. Агар абсцисса ўқига электр стимулнинг таъсир этиш учун кетган 
минимал вақт миллисекундлар хисобида, ордината ўқига эса ток кучи қийматлари 
қўйилса, куч-вақт эгри чизиғини олинади. Бу эғри чизиқни Л.Гоорвег, Г.Вейсс, Л.Лапик 
сўнгги вақтда Д.Н.Насоновлар турли қўзғалувчан тўқималар усутидаги тажрибаларда 
ўрганганлар. Қўзғалишни юзага чиқарадиган минимал ток кучини Лапик - реобаза деб 
атади. Бир реабазага тенг ток берилганда, мембранада ҳаракат потенциалини юзага 
чиқариш учун зарур бўлган минимал вақт фойдали вақт деб аталади. Токнинг 
кучайтирилиши таъсиротнинг минимал вақтини қисқартиришга олиб келади, аммо 
чегарасиз кучайтириб бўлмайди.
Фойдали вақт (ОС) ни аниқлаш анча мушкул, чунки реобаза миқдори оз-оздан 
ўзгариб туради. Бу ўзгаришлар сокинликда мембрананинг функционал ҳолатдаги 
ўзгаришларни акс эттиради. Шунинг учун Л.Лапик бошқа шартли катталикни таклиф этди 
ва уни хронаксия деб атади. Хронаксия-қўзғалувчан тўқимага икки реобаза ток кучи билан 
таъсир этиб турганда, уни қўзгатиш учун зарур бўлган қисқа вақтдир (ОД). Хронаксияни 
аниқлаш усули–хронаксиметрия деб аталади. Бу усул фақатгина тадқиқотлардагина эмас, 
балки клиник амалиѐтда ҳам муҳим аҳамиятга эга. Умуман олганда, хронаксиметриядан 
инсонларнинг нерв–мускул тизимига функционал баҳо беришда унимли фойдаланилади. 
Улардаги органик ўзгаришлар мушак ва нерв тўқималарда хранаксия катталигининг 
ошиши билан кечади, бу ўз навбатида катта диагностик ахамияти билан ҳам 
ҳарактерлидир.