Нормал физиология курсига кириш

 
Ҳаракат потенциали. Нерв ва мускул толасининг бир қисмига етарлича кучли 
таъсирловчи восита (Масалан, электр токи) билан таъсир этилса, шу қисмда қўзғалиш 
вужудга келади, унинг энг муҳим кўринишларидан бири-тинчлик потенциали ўзгариб, 
ҳаракат потенциали вужудга келишидир. Ҳаракат потенциалини икки хил усулда: 
толанинг ташқи юзасига қўйилган электродлар ѐрдамида (ҳужайра сиртидан) ва 
протоплазма ичига киритилган микроэлектродлар ѐрдамида (ҳужайра ичидан) қайд қилиш 
мумкин. Потенциални ҳужайра сиртидан ѐзиб олинганида толанинг қўзғалган қисми 
юзаси секунднинг мингдан бир неча бўлагича келадиган жуда қисқа вақт ичида тинч 
турган қўшни қисмига нисбатан манфий электр зарядли бўлиб қолади. Ҳужайра ичидан 
микроэлектродлар ѐрдамида потенциаллар фарқини ѐзиб олиш шуни кўрсатадики, ҳаракат 
потенциалининг амплитудаси тинчлик потенциалининг амплитудасига нисбатан 30-55 мв 
ортиқ экан. Бу ортиқликнинг сабаби шундаки, қўзғалиш пайтида тинчлик потенциали 
йўқолиб кетмайди, балки тескари белгили потенциаллар фарқи вужудга келади, шунинг 
натижасида мембрананинг ташқи юзаси ички юзасига нисбатан манфий зарядли бўлиб 
қолади. 
Якка стимул таъсирида мембранадаги потенциаллар фарқи тез пасайиб, нолга 
тушиб қолади. Шундан кейин потенциаллар фарқи яна вужудга келади, лекин у тескари 
белгили бўлади. Мембрананинг ички томони ташқи томонига нисбатан мусбат зарядли 
бўлиб қолади. Потенциалнинг бундай ўзгариши 30 мв га етгач, тикланиш жараѐни 
бошланади: натижада мембрана потенциали бошланғич миқдорига қайтади. 
Ҳаракат потенциалининг эгри чизиғида кўтарилувчи ва тушувчи фазалари тафовут 
қилинади. Кўтарилувчи фазада қутбланиш барҳам топганлиги учун бу фаза 
«деполяризация фазаси» деб аталади. Қўзғалувчан ҳужайраларда реверсия амплитураси 
мембрана ҳолатини ҳаракатерлайди, бундан ташқари, у ҳужайра ичи ва сирти муҳити 
таркибига ҳам боғлиқ бўлади. Реверсиянинг энг чўққисида ҳаракат потенциали 
мувозанатлашган натрийли потенциалга яқинлашади, шу сабабли мембрана зарядининг 
белгиси ўзгаради. Тушувчи фазада мембрананинг қутбланиши тинчлик даражасига 
қайтади, шунинг учун бу фаза «реполяризация фазаси» деб аталади. 
Нерв ва скелет мускул толаларида ҳаракат потенциали 0,3-3 мс давом этади, айни 
вақтда реполяризация фазаси деполяризация фазасига нисбатан ҳамиша узоқроқ бўлади. 
Нерв ва мускул толаси 10
0
совутилганда, ҳаракат потенциали, айниқса тушувчи фазаси 
тахминан 3 баробар узоқроқ давом этади. 
1- маҳаллий 
жавоб 
2- тез деполяризация 
3- реверсия 
4- реполяризация 
5- манфий изли потенциал 
6- мусбат изли потенциал 
3-расм. Якка ҳужайрада 

---

12 
ҳаракат потенциали ва 
унинг фазалари.
 
Из потенциаллари. Ҳаракат-потенциали из потенциаллари билан давом этади. 
Уларнинг биринчи бўлиб Д.С. Воронцов қайд қилган, кейинчалик эса Ж.Эрлангер ва 
Г.Гассер, шунингдек бошқалар ҳам мукаммал ўргандилар. Из «потенциаллар» икки хил 
кўринишда намоѐн бўлади: манфий ва мусбат изли потенциаллар. Уларнинг амплитудаси 
бир неча милливолтдан ошмайди. Из потенциаллари бир неча миллисекунддан бир неча 
ўн секундгача давом этади. Улар қўзғалиш тамом бўлгач, нерв ва мускул толаларида 
секин давом этувчи тикланиш жараѐнлари билан боғлиқдир. Ҳаракат потенциали ва 
манфий изли потенциали ўртасидаги ўзаро муносабатларни кўриб чиқайлик. Келтирилган 
ѐзувдан кўринадики, реполяризация фазаси узоқлиги жихатдан тенг бўлмаган икки қисмга 
ажратилади. Мембрана реаполяризацияси дастлаб тез бориб, кейин секинлашади ва аста 
тўхтайди. Бу вақт манфий изли потенциали бошланишига тўғри келади. Мембрана қисқа 
муддат давомида қисман деполяризацияланиб қолади, тахминан 15 мсек давом этади ва 
шундан сўнг мембрана потенциали дастлабки миқдор 85 мв гача тўла тикланади. Манфий 
из потенциални кўпинча мембрананинг из деполяризацияси ҳам деб атайдилар. 
Мусбат изли потенциал мембрананинг ўта қутбланишида, яъни нормал 
қутбланишнинг кучайишида- (гиперполяризациясида) ифодаланади. Бу потенциал 
миеленсиз нерв толаларида, айниқса, яққол намоѐн бўлади. Тажриба шароитида нерв 
толаси ичига тетра этил аммоний (ТЭА)–калий каналларини блокатори–юборилса, 
реполяризация жараѐни пасаяди. Табиий шароитларда, ушланиб қолган калий оқими, 
ҳаракат 
потенциалининг 
генерациясидан 
сўнг, 
ҳужайра 
мембранасининг 
гиперполяризациясини таъминлайди, яъни мусбат изли потенциални юзага чиқаради. 
Бундан ташқари, мусбат изли потенциали натрий-электроген насос фаолияти натижасида 
ҳам вужудга келиши мумкин. 
Миелинли нерв толаларида из потенциалининг ўзгаришлари мураккаброқ: манфий 
из потенциали кўпгина ҳолларда мусбат из потенциали билан алмашинади, баъзан эса 
янгидан манфий зарядли потенциаллар вужудга келади, сўнгра тинчлик потенциали тўлиқ 
қайта тикланади.