Нормал физиология курсига кириш

Мускулнинг қисқариш механизми. Ҳаракатлантирувчи мотонейрондан қўзғалиш 
мускул 
толасига 
ацетилхолин 
(АХ) 
медиатори 
ѐрдамида 
ўтади, 
АХ 
ни
холинорецепторлар билан мулоқоти, охирги пластинкада ацетилхолинни сезувчи 
каналларнинг фаоллашуви ва 60 мв катталикдаги охирги пластинка потенциалини юзага 
чиқаради. Охирги пластинкада ҳосил бўлган потенциал, шу қисмга тегиб турган мускул 
толалари мембранаси учун таъсир этувчи электр токи манбаига айланиб қолади. Сўнгра 
бу потенциал 36
0 
С ҳароратда 3-5м/с тезликда тарқалади. Шундай қилиб, мускуллар 
қисқаришида ҳаракат потенциалининг генерацияси биринчи босқични ташкил қилади. 
Иккинчи босқичда ҳаракат потенциали мускул толаларининг ичи томон тарқалади. 
Бунинг натижасида мускулни қисқартиручи аппарати билан мембрана юзаси ўртасида 
боғланиш кузатилади. Т-система-икки қўшни саркомерни саркоплазматик ретикулум 
цистерналари ўртасидаги алоқани юзага чиқаради. Алоқа жойида электр стимуляцияси 
ферментларнинг фаоллашувига ва инозитолтрифосфот ҳосил бўлишига олиб келади. 
Инозитолтрифосфот цистерналардан калций чиқишини тезлаштиради ва натижада Са
+2
ҳужайра ичидаги концентрацияси 10
7
дан 10
5
М гача ортади. 
Ҳужайра ичида Са
+2
ионларининг ортишига йўналтирилган жараѐнлар мажмуаси 
мускул қисқариш механизмида учинчи босқични ташкил қилади. Ҳужайра ичида Са
+2
ионлар концентрациясининг ортиши, тропомиозинни актин иплари юзасида силжишига 
олиб келади, бу вақтда актин ипларининг фаол маркази озод бўлади ва бу қисм билан 
миозионнинг кўндаланг кўприкчалари бирлашади. Тропомиозиннинг бундай силжиши 

---

22 
тропонин молекуласининг конформацион ўзгариши билан боғлиқдир. Бундан шу нарса 
маълум бўлдики, актин ва миозинни ўзаро муносабатида Са
+2
ионининг иштироки 
тропонин ва тропомиозин орқали рўѐбга чиқар экан. Мускулнинг қисқариш механизмида 
калций ионининг аҳамияти экворин оқсилидан фойдаланиб ўтказилган тажрибаларда 
исботланган, бу оқсил калций иони билан бирикмаси ўзидан нур чиқаради. 
Шундай қилиб, Са
+2
ионларининг тропонин билан мулоқоти мускул қисқаришининг 
тўртинчи босқичини ташкил қилади. 
Мускул қисқаришининг бешинчи босқичида миозин бошчаси ўз ўқи атрофида 
айлана бошлайди ва у актиннинг бир неча фаол марказлари билан ўзаро бирикади. 
Миозин бошчасининг айланма ҳаракати кўндаланг кўприкнинг таранглилигини оширади. 
Мускул қисқариши ривожланишининг ҳар бир лаҳзасида, кўндаланг кўприкнинг бошчаси 
актин филаменти билан боғланган бўлади, бошқаси эса эркин бўлади, шу тариқа, 
уларнинг актин филаменти билан бундай боғланиши кетма-кет равишда рўѐбга 
чиқаверади. Бу эса мускул қисқаришини бир меъѐрда кечишини таъминлайди. 
Кўндаланг кўприкларнинг бошчаси кетма-кет бундай актин филаменти билан 
боғланиши ва узилиши, нозик ва йўғон оқсил ипларини бир-бирига нисбатан сирпаниб 
силжишини таъминлайди, бу ўз навбатида саркомер ўлчамининг кичрайишига, охир-
оқибат мускул узунлигининг қисқаришига олиб келади ва бу ҳолат мускул 
қисқаришининг олтинчи босқичини ташкил қилади. Юқорида баѐн этилган босқич 
жараѐнлар мажмуаси, оқсил ипларининг сирпаниш назарияси моҳиятини кўрсатиб беради. 
Мускулнинг бўшашиши суст жараѐн бўлиб, калций ионлари миофибриллалар 
орасидан чиқиб кетгандан сўнг, актин ва миозин иплари мулоқоти тўхтайди, натижада 
мускул толалари эластиклиги туфайли дастлабки ҳолатига қайтади.
Шундай қилиб, мушак толасининг қисқариши ва бўшашишига олиб келувчи, кетма-
кет рўй берувчи жараѐнларни қуйидагича тасвирлаш мумкин: таъсирлаш  ҳаракат 
потенциалининг юзага чиқиши уни ҳужайра мембранаси бўйлаб ва мускул толасининг 
ичкарисига ўтказилиши  Саркоплазматик ретикулумнинг ѐн цистерналаридан Са
+2
ажралиб чиқиши ва миофибриллалар томон диффузияси актин ва миозин оқсил 
ипларининг бир-бирига «сирпаниб» ҳаракат қилиши  калций насосларининг 
фаоллашуви саркоплазмада эркин Са
+2 
ионларини концентрациясининг пасайиши 
миофибриллаларнинг бўшаши.