17
«Бор ѐки йўқ» қонуни.Бу қонуниятни биринчи бўлиб, Г.Боудич бақа юрагини
текшириб кашф этган. Кейинчалик бу қонуният бошқа қўзғалувчан тўқималарда ҳам
кузатилган. Бу қонунга кўра, таъсирот бўсағадан паст таъсиротлар қўзғалишига сабаб
бўлмайди бу «йўқ», қонуни бўсаға стимулларига қўзғалиш дарҳол максимал катталикка
етади, бу «бор» қонуни ва таъсирот янада кучайтирилганда ҳам «эффект» ошмайди.
Бу қонунга асосан «йўқ» бўсағадан паст стимулга қўзғалиш бутунлай келиб
чиқмаслигини билдиради, деб фараз қилдилар. «Бор» бўсағага эса қўзғалувчан тўқима
потенциал имкониятларини батамом тугатганлигинининг ифодаси, деб қаралди.
Кейинчалик микроэлектродлар билан олиб борилган тадқиқотлар, таъсир этувчи
стимул кучи бўсағага яқин бўлганда, шу таъсирланган қисмида тарқалмайдиган маҳаллий
(локал) жавоб юзага чиқиши аниқланди.
Бундан ташқари, нерв ва мускул толасидаги ҳаракат потенциали юксалиб ета
оладиган максимум «бор» нинг миқдори ҳам ўзгарувчан эмас, қўзғалувчан тўқималарнинг
функционал ҳолатига қараб у маълум чегарадан ортиб ѐки камайиб туради.Бунга сабаб,
тирик ҳужайрада мембрана деполяризациясининг тараққий этишини фаол равишда
тўхтатиб турадиган жароѐнлар рўй беради. Биринчидан, инактивация жароѐни
мембрананинг
Na
+
ионларининг
ўтказувчанлигини
камайтиради;
иккинчидан,
мембрананинг K
+
ионларининг ўтказувчанлигининг оширувчи жароѐн юз беради.
Мембрананинг натрий ионларини ўтказувчанлигининг ортишига қандай бўлмасин
тўсқинлик қилинса ѐки аксинча, калий ионларининг ўтказувчанлиги осонлаштирилса,
ҳаракат потенциалининг амплитудаси камаяди. Мембрананинг ионларни ўтказувчанлиги
қарама-қарши томонга ўзгарса, ҳаракат потенциалининг амплитудаси ортиб кетади.
Нерв толасига кокаин, новакаин, уретаннинг кичик миқдорда таъсир этилганда
ҳаракат потенциалининг амплитудаси камайиши билан бир қаторда, «бор ѐки йўқ» қонуни
ҳам бузилади. Бу шундай ифодаланадики, нерв толасининг таъсиротга берадиган
жавоблари локал жавоб билан нормал ҳаракат потенциали ўртасидаги оралиқ шаклига
киради. Интакт нерв толасида ток кучи ортганда фақат локал жавоблар ортади, лекин
потенциалларининг амплитудаси таъсирловчи стимулнинг кучига боғлик бўлмайди. Бунга
қарама-қарши ўлароқ, кучсиз наркозланган нерв толасида ѐки заиф ток катоди таъсир
этиб турган толада бўсаға таъсири остида келиб чикадиган ҳаракат потенциаллари кичик
амплитудали бўлади, аммо стимуллар кучига ортиб бориши билан бу потенциаллар секин-
аста катталашиб боради.
Шунинг учун «бор ѐки йўқ» қонунига қўзғалувчан тўқиманинг таъсиротга жавоб
беришининг умумий қонуни деб қаралмасдан, тарқалувчи ҳаракат потенциалининг
ҳусусиятларини таърифлаб берувчи қоида, деб қараш мақсадга мувофиқ бўлади.
Do'stlaringiz bilan baham: