Noorganik moddalar kimyo texnologiyasi

O'z –O’zini tekshirish uchun savollar 
1. 
Po‘latlarni legirlash deganda nimani tushunasiz? 
2. 
Qanday legirlovchi elementlarni bilasiz? 
3. 
Issiqbardosh po‘latlar qanday po‘latlar? 
4. 
Qanday po‘latlar korroziya bardosh po‘latlar deyiladi? 

---

5. 
Xromli, xromnikelli, xrommarganisli po‘latlarning bir-biridan farkini ayting? 
6. 

-faza, 

-fazalar qanday fazalar va ular qanday yuklatiladi? 
7. 
Korroziya bardosh po‘latlarning termik ishlash rejimlari va moxiyatini ayting? 
8. 
Mis va uning qotishmalari korroziya bardoshlik xossalarini ayting? 
Aluminiy va uning qotishmalarining korroziya bardoshligi va ishlatilish soxalarini 
ayting.
9-ma’ruza 
NOMETALL MATERIALLAR KORROZIYASI.
REJA:
9.1. Umumiy tushunchalar. 
9.2. Plastmassalar. 
9.3. Rezina, yelim materiallari va germetiklar. 
9.4. Noorganik materiallar. 
9.1. Umumiy tushunchalar. 
Metall konstruksiyalari korroziyadan himoya qilish va ba’zi yigma
birliklarning 
detallarini 
tayyorlashda 
nometall 
materiallar 
foydalaniladi. 
Nometall materiallar organik va noorganik polimer materiallarga bulinadi. 
Nometall materiallarning asosini polimerlar, asosan sintetik polimerlar 
tashkil etadi. 
Nometali materiallar, asosan polimer materiallar hisoblanadi. Polimer 
materiallar deb, shunday moddalarga aytiladiki, ularda makromolekulalar ko‘p sonli 
elementar (monomerlar) bo‘g‘inIardan tashkil topgan. Ulaming molekular massasi 
5000 dan 1 000 000 g/m gacha yetishi mumkin. Bunday hollarda moddalardagi 
makromolekula xossalari, nafaqat ulardagi molekulalaming kimyoviy tarkibiga, 
balki ulaming bir-biriga nisbatan joylashishi va tuzilishiga ham bog‘liq bo‘ladi. 
Polimerlarning makromolekulalari o‘ziga xos alohida bo‘g‘inlardan tashkil topgan 
zanjir tuzilishiga ega. Zanjiming uzunligi uning ko‘ndalang kesimi o‘lchamidan bir 
necha ming barobar katta bo‘lib, bu ularga yuqori darajadagi bikrlik xossasini beradi 
(bikrligi zanjirdagi jips birikkan bo‘g‘inlari bilan chegaralanadi). Polimerlarning 
bikrligi ulaming o‘ziga xos xossasi hisoblanadi.
Asosiy bo‘g‘inda joylashgan atomlar bir-birlari bilan mustahkam kimyoviy 
kavolent bogc bilan bog‘langan. Bunda bog‘lanish energiyasi 330-360 kDj/mol ni 
tashkil etsa, zanjirdagi molekulalaming bir-biri bilan bog‘lanishi oddiy fizikaviy 

---

ta’sirlashuv natijasida hosil bo‘lib, ulaming bog‘lanish energiyasi ancha past 5-40 
kDj/mol. Ba’zi murakkab turdagi molekulalararo bog1 vodorod turidagi 
bog‘lanishlar natijasida birikkan boiib, ulaming bog'lanish energiyasi 50 kDj/mol 
gacha yetishi mumkin. Nometali materiallardagi molekulalaming birbiriga ilashib 
bog‘lanishi odatda - kogeziya deyiladi. Polimer makromolekulalar bir turdagi 
kimyoviy tuzilishga ega bo‘lgan (monomer) yoki turlicha boMgan (sopolimer) 
bo‘g‘inlardan tashkil topgan bo‘ladi. 
Polimer materiallarda ichki tartibli joylashuv turi muxim ahamiyatga ega, 
ya’ni materialni tashkil etuvchi bo‘g‘inlar va uning a’zolari fazoda ma’lum tartibda 
joylashishi. Chunki materialning fizik-mexanik xossalarini aynan shu joylashuv 
belgilab beradi. Tabiatda uchraydigan polimerlarga - tabiiy kauchuk, sellyuloza, 
slyuda, asbest, tabiiy grafit va boshqalar kiradi.
Polimerlar tarkibi, makromolekula shakli, fazalar holati, kutbiyligi,
issiklikka chidamliklariga kura xar xil bo‘ladi. 
Barcha polimerlar tarkibiga kura organik, elementoorganik va noorganik
turlarga bulinadi. 
Organik polimerlarga smola va kauchuk, elementoorganik polimerlarga 
asosiy zanjirida noorganik atomlar (Si, Ti, Al) bo‘lgan birikmalar kiradi. 
Noorganik polimerlarga silikat shisha, keramika, smola, asbestlar kiradi. 
Polimerlar shakliga kura chizikli, tarmoklangan, tekis, lentasimon, fazoviy yoki
tursimon turlarga bulinadi. Polimerlar fazalar holatiga kura amorf va kristall, 
kutbiyligiga kura esa kutbiy va nokutbiy turlarga bulinadi. 
Barcha polimerlar issiklikka nisbatan bardoshligiga kura termoplastik va
termoreaktiv turlarga bulinadi. 
9.2. Plastmassalar. 
Plastmassalar organik polimerlar asosida olinadigan sun’iy materiallar 
bo‘lib, bu materiallar issiklikda yumshaydi, plastik holatga kiradi. 
Plastmassalar tarkibidagi asosiy zarur bo‘lgan komponent boglovchi
moddalar va muhim komponent tuldiruvchilar hisoblanadi. Plastmassalar
elastikligini va unga ishlov berishni osonlashtirish uchun plastifikatorlar
qo‘shiladi. 
Plastmassalar konstruksion, friksion va antifriksion, elektroizolyatsion,
optik shaffof, imyoviy turgun, teploizolatsion, dekorativ, zichlagich va boshka
elementlarda qo‘llaniladi. 

---

Termoplastik plastmassalar nokutbiy va kutbiy turlarga bulinadi. Nokutbiy
termoplastik plastmassalarga polietilen, poliprofilen, polistirol va ftoroplast-4
kiradi. 
Polietilen (-SN2 - SR2 -)n - rangsiz etilen gazidan polimerlash usulida
olingan kristallanuvchi polimer. Polietilen quvurlar, pardalar va metall sirtidan
korroziyadan himoya kiluvchi qoplamalar olish uchun ishlatiladi. 
Etilen sopolimeri propilen, vinilasetat yoki butenomlardan birortasi bilan
birga ishlab chikariladi va kuyma buyumlar, quvur, egiluvchan shlang,
fitinglar, pardalar va b. buyumlar ishlab chikarishda qo‘llaniladi.
Polipropilen (-SN2-SNSR3-)n - mustahkam, elastik va kimyoviy turgun
bo‘lib,quvur, konstruksion detallar, nasos korpuslari, xar xil idishlar va pardalar
tayyorlash uchun ishlatiladi. 
Polistirol (-SN2-SNS6N5)n - qattiq, shaffof, amorf polimer. Politiroldan
radiotexnika, televedeneniya va asboblar uchun detallar, suv va ximikatlar
uchun idishlar, elektroizolyatsiya uchun pardalar tayyorlashda foydalaniladi.
Ftoroplast-4 (CF2-CF2-)n amorfkristall polimer: 2500 S xaroratgacha
chidamli: Erituvchilar, kislota, ishkor va oksidlovchilarda bardoshli: yuqori
sifatli dielektrik. 
Ftoroplast-4 quvurlar, jumraklar, nasoslar, membrana, zichlagichlar kabi
detallar tayyorlanadi. 
Kutbiy termoplastik plastmassalarga ftoroplast-3, organik shisha,
polivinilxlorid, poliamidlar, poliuretanlar, pentanplast, poliformaldegidlar kiradi. 
Ftoroplast-3 (-CF
2
-CFCl)n -kislota, ishkor eritmalari va organik
erituvchilarga bardoshli bo‘lib quvurlar, shlangalar, klapanlar, nasoslar, metallar
sirtida ximolya qoplamalari uchun foydalaniladi. 
Organik shishalar -shafof amorf termoplast, kislotali va ishkoriy
muhitlarda bardoshli. 
Polivinixlorid (-SN
2
-S’HSl-)n - yaxshi elektroizolyatsion material, kimyoviy
turgun, atmosfera muhitida chidamli. Plastifikator qo‘shilmagan polivinixlorid
viniplast deyiladi. 
Viniplastdan quvurlar, ventilyatsiya kurilmalari detallari, metall idishlar
sirtida himoyalovchi qoplama kabi maksadlarda ishlatiladi. 

---

Pentaplastlar kimyoviy bardoshli, quvurlar, nasos detallari, idishlar,
pardalar va metallarda xiomyalovchi qoplamalar uchun foydalaniladi. 
Issiqbardosh plastiklarga polisulfon, poliamidlar kabi plastmassalar kiradi. 
Bu turdagi plastmassalar issiqbardoshlik va uz-uzidan moylanish xossalariga
ega. 
Termoreaktiv 
plastmassalarga 
vlokonitlar, 
asbovoloknitlar,
steklovoloknitlar, qatlamli plastmassalar kiradi. 
Shuningdek nometall matritsali kompozison materiallar-karbovoloknitlar,
borovoloknitlar, organovoloknitlar xam kimyoviy bardoshli, yetarli
mustahkamlikga va birolikga ega. Ulardan quvurlar, reaktivlar uchun idishlar,
qoplamalar olishda qo‘llaniladi.. 
9.3. Rezina, yelim materiallari va germetiklar. 
Rezinalar kauchuk va oltingugurtli, xar xil kushimchalar bilan maxsus
ishlov berib (vulkanizatsiya) olinadigan maxsulot. Rezinalar asosini natural
kauchuk (NK) yoki sintetik kauchik (SK) tashkil etadi. 
Umumiy va maxsus ahamiyatga ega bo‘lgan rezinalar bo‘lib,
korroziyaga qarshi himoyada asosan moy va benzinga bardoshli rezina - nairit
qo‘llaniladi. 
Yelimlar va germetiklar yupqa qatlam hosil kiluvchi materiallar
hisoblanadi. Yelimlar quyidagi turlarga bulinadi: qatlam hosil kiluvchi
moddalarga kura-solali va rezinali: adgezion xossalariga kura-universal va
tanlama ishlovchan: issiklikka chidamliliga kura -termoplastik va termoturgun:
kotish sharoitiga kura-sovuk va issikdan kotadigan: tashki kurinishiga kura-
suyuk, plastsimon va qoplamli va x.k 
Konstruksiyalarni yelimlashda smolali, rezinali va noorganik yelimlar 
ishlatiladi. 
Germetiklar parchin mixli, payvand va boltli birikmalarni, xar xil metall
konstruksiyalarni bir-biriga zichlash va germetiklash uchun ishlatiladi. 
Germetiklar tiokolovchi, anaeroyli, kremniyorganik, epoksidli, ftorkauchikli va
poliuretanli turlarga bulinadi. 
Barcha germetiklar yonilgi va moylarga bardoshli bo‘lib, ularning
qo‘llanilishi muhitning korrozion faolligiga qarab tanlanadi. Masalan: 

---

poliakrilatlar asosida olingan anaerob germetiklar payvand birikmalar
mikronuksonlarni, boltli birikmalarni quvurlarni germetiklash uchun
qo‘llaniladi. 
9.4. Noorganik materiallar. 
Noorganik polimer materiallarga mineral shisha, sitallar, keramika, grafit 
kabilar kiradi. Bu materiallar yonmaydi, issiklikka yuqori bardoshli, kimyoviy
turgun, eskirmaydi, qattiqligi katta, siqilishdagi yuklanishlarga yaxshi qarshilik
kursatadi. Lekin ular yuqori darajada murt, chuzuvchi va eguvchi
kuchlanishlarga qarshiligi kam. 
Noorganik materiallar asosini asosan oksidlar va metallarning kislorodsiz
birikmalaridir. Ko‘pgina noorganik materiallar tarkibi kremniyning boshka
elementlar bilan birikmalari bo‘lganligi uchun silikatlar xam deb ataladi. 
Grafit uglerodning allotronik kurinishlaridan biri bo‘lib, bu polimer
material kristall plastinkasimon tuzilishiga ega. Sun’iy grafit: texnik va
pirometik kurinishlarda bo‘ladi. Grafitlar yuqori xaroratlarga va yuqori
issiklikdagi ta’sirlarga chidamli. 
Noorganik shisha tarkibiga shisha hosil kiluvchi kremniy oksidi, bor,
fosfor, germaniy va modidikatsiyalovchi oksidlar, xamda aluminiy, temir,
kurgoshin, titan va b. metall oksidlari kiradi. Sanoatda qo‘llaniladigan
shishalar murakkab ko‘p komponentli tizimlardan iborat. 
Sitallar (shisha va kristall) noorganik shishalari tulik yoki kisman
kristallash yuli bilan olinadi. Sitallar olish uchun qo‘llaniladigan shishalar
tarkibiga Li
2
O, Al
2
O
3
, SiO
2
, MgO, CaO va boshkalar kiradi. Sitallar fotositalar
termositallar va shlokasitalarga bulinadi. Sitallar yuqori issiqbardosh (t = 
500....9000 S), kislota va ishkorlarda yuqori kimyoviy bardoshlikka ega, yuqori
xaroratlarda xam oksidlanmaydi, gaz utkazmaydi va umuman suvni
singdirmaydi, yaxshi dielektriklar hisoblanadi. Ba’zi xollarda metallar sirtini
yuqori xaroratlar ta’siridan saklash uchun sitallar issiqbardosh qoplamalar
sifatida foydalaniladi. 
Keramik materiallar toza oksidlar asosida va kislorodsiz keramikalariga
bulinadi. 
Oksidli keramiklar asosini Al
2
O
3
(korund) ZnO
2
, MgO, CaO, BeO, ThO
2
, 
UO
2
lar tashkil etadi. Keramikalar strukturasi bir fazali polikristallitlardan

---

iborat. Keramikalar yuqori xaroratlarga chidamli, kimyoviy turgun, a’lo
darajadagi dielektriklar hisoblanadi. 
Kislorodsiz keramikaga metallning elementlar birikmasi MeC (karbidlar), 
MeB (boridlar,) MeN (nitridlar), MeSi (silitsidlar) va MeS(sulfidlar) kiradi. 
Keramikalar issiqbardosh, yuqori qattiqlikka, kislota va ishkorlarga
chidamlilik xossalariga kura tanlanadi.