Noorganik moddalar kimyo texnologiyasi

 
11- ma’ruza 
JIHOZ, REZERVUAR VA QUVURLARNI KORROZIYAGA QARSHI 
HIMOYALASH USULLARI 
 
REJA: 
11.1 Korroziyaga qarshi himoyalash usullari 
11.2. Galvanik va kimyoviy qoplamalar 
11.3. Metallizatsion va lakbo‘yoqli qoplamalar 

---

Pulartlarning korroziyabardoshliligini termik ishlov berish usuli bilan 
oshirish, uning tarkibidagi metall I-turdagi murakkab karbidlar (M
26
S
5
) ni, 

-faza 
(

-qattiq eritma) va 

-faza (Fe Cr- intermetall birikma) larning bo‘lmasligiga 
erishish bilan bog‘liqdir. Korroziyabardosh austenit, austenit-ferrit, austenit-
martensit sinfidagi po‘latlarni termik ishlov berish bilan korroziyabardoshligini
oshirish «Korroziyabardosh po‘latlar» mavzusidagi keltirilgan. 
Po‘latlar sirtqi qatlamni termik va kimyoviy ta’sirlar bilan birgalikda
olib borish kimyoviy-termik ishlov berish deyiladi. Kimyoviy-termik ishlov
berishda C, N, Al, Cr, Si kabi elementlar bilan po‘lat sirti (diffuziya yo‘li bilan)
boyitilib, sirt qatlam xossalari, tarkibi va strukturalari uzgartiriladi.
Korroziyabardoshlikni oshirishning quyidagi kimyoviy-termik usullari
mavjud: 
- gazli yoki suyuk muhitda azotlash: 
- xromlash: 
- aluminiy bilan boyitish : 
- rux bilan boyitish va boshkalar: 
Azotlash.
Po‘latlarni 500... 650
0
S da ammiakli muhitda kizdirib, ma’lum
vaqtda ushlab turishda azot bilan sirtning difuzion boyishi azotlash deyiladi. 
Azotlangan detal sirtida azotli qatlam hosil bo‘lib, uning qattiqligi
oshadi, yemirilishga chidamliligi va atmosfera sharoitida, suv, bug va boshka
muhitlarda korroziyaga qarshiligi oshadi. 
Konsturksion, legirlangan, (zpanglamas va issiqbardosh) va asbobsozlik
kabi po‘latlarni mustahkamligini va korroziyabardoshligini oshirish azotlash
jarayoni bilan amalga oshiriladi. 
Azotlangan po‘latlarning kavitatsion erroziyaga qarshiligi oshadi. 
Azotlangan sirtlarni jilvirlash va saykallash bilan korroziyabardoshlik yanada
oshiriladi. Azotlashning suyuk muhitlarida azotlash-«Tenifer-jarayon» va «Q - P - 
Q » jarayon kabi turlari mavjud. Oxirgi yillarda azotlashning
kombinatsiyalashgan usullari ishlab chikarilmokda. 
Xromlash -
 
po‘lat buyum sirtlarini xrom bilan diffuzion boyitish.
Xromlangan po‘lat buyumlar gazli muhitda korroziyaga qarshi juda chidamli
(800
0
S gacha), suvda, dengizda va azot kislotalarida yuqori
korroziyabardoshlikka ega. 
Po‘lat sirtlarini aluminiy bilan boyitish natijasida yuqori
issiqbardoshlilikda (850 ... 900
0
S da) ega bulinadi, shuning uchun yuqori
xaroratda ishlaydigan detallar bu usulda ishlov beriladi. 

---

Po‘latlarning atmosferada, benzinda, yoglarda va tarkibida H
2
S bo‘lgan
quruq gazlarda (300... 500
0
S da) korroziyabardoshligini oshirish uchun rux bilan
boyitish jarayoni qo‘llaniladi. 
11.2. Galvanik va kimyoviy qoplamalar. 
Galvanik usulda olinadigan qoplamalar asosan metallarni korroziyadan 
himoya qilish uchun qo‘llaniladi. Galvanik qoplamalar himoyalash ta’siriga ko‘ra 
anodli yoki katodli qoplamalar bo‘lishi mumkin. Katodli galvanik qoplamalar asosiy 
qoplanadigan metallga nisbatan musbat potensialga, anodli esa manfiy potensialga 
ega bo‘ladi. Masalan Fe ga nisbatan Cu, Ni, Ag, qoplamalar katodli, Zn, Cd 
qoplamalari esa anodli hisoblanadi.
Katodli qoplamalar shikastlanganda anodda asosiy metall korroziyasi 
boshlanadi, anodli qoplamalar uzi yemirilib, asosiy metallni korroziyadan
saklaydi. 
Galvanik qoplamalar xromlangan, nikellangan, ruxlangan, kadmiylangan, 
mislangan, oksidlangan va kombinatsiyalashgan usullarda olingan qoplamalarga
bulinadi.
Xromli qoplamalar yuqori qattiqga, korroziyabardoshlikga, yemirilishga 
qarshi xususiyatlarga ega. Xromli qoplamalardan sutsimon usulda olingan 
korrozion-mexanik shikastlanishlarning oldini olish uchun qo‘llaniladi. 
Po‘lat, cho‘yan, nikel qotishmalari, mis, latun kabi qotishmalar sirti
korroziyabardoshlikni oshirish uchun xromlanish mumkin. 
Nikellangan galvanik qoplama faqat detallarni korroziyadan himoya qilish 
uchun foydalaniladi. 
Po‘lat va cho‘yanlardan tayyorlangan detallarning atmosfera sharoitida 
korroziyadan himoya qilish uchun ruxlangan qoplamalar qo‘llaniladi. 
Kadmiyli qoplamalar ishqorlarda erimaydi, kislotalar bilan juda sekin 
ta’sirlashadi, po‘latlarning tropik iklim sharoitida korroziyadan saklash uchun 
qo‘llaniladi. 
Mislangan qoplamalar himoya-dekorativ xususiyatlarga ega, Cr li va Zn li 
qoplamalar birgalikda kombinatsiyalashgan usullarda qo‘llaniladi. 
Oksidli qoplamalar aluminiydan tayyorlangan buyumlarni korroziyadan 
saklash uchun ishlatiladi. Shuningdek ketma-ket yoki bir vaqtning o‘zida xar xil 
metallar bilan singdirib olingan galvanik qoplamalar xam yuqori darajadagi 
korroziyadan saklash xususiyatlarga ega. 
Kimyoviy qoplamalar galvanik qoplamalardan farq qilib, tashqi kublanish 
qo‘llanilmasdan, suyuk ishqoriy va kislotali muhitlarda detallarni bitirish yo‘li bilan 
olinadi. Kimyoviy qoplamalarning nikelli, oksidli va fosfatli turlari mavjud. 

---

Kimyoviy nikelli yoki nikel-fosforli qoplamalar xar xil murakkab shakldagi 
detallarning korroziya bardoshliligini oshirish uchun ishlatiladi. Ayniksa aluminiy 
qotishmalarining elektrokimeviy korroziyada korroziya bardoshligi bu usulda 
yanada oshadi. 
Kimeviy oksidli qoplamalarni olish ishqorli va kislotali muhitlarda olib 
boriladi. Bir vaqtning o‘zida elektroizolyatsiya va korroziyaga chidamlik zarur 
bo‘lgan detallar sirtini qoplash uchun qo‘llaniladi. 
Po‘lat, cho‘yan, aluminiy qotishmalari, rux va magniylardan tayyorlanadigan
detallarini atmosfera, benzin va kerosin muhitlarda korroziyadan saklash
uchun ularning sirtlari fosfatli qoplamalar bilan qoplanadi. Kimyoviy 
qoplamalarning ustidan lakbo‘yoq qoplamalarning qo‘llanilishi sirtning
korroziyaga chidamliligini yanada oshiradi 
Galvanik va kimyoviy qoplamalarni olish usullari, xar xil tuzlar, ishqorlar
va kislotalar ishlatilganligi uchun, galvanik jixozlarning, uzining korroziyaga 
uchrashiga sabab bo‘ladi va bu usulda ishlov berishda zaruriy mexnat
muxofazalari va ekologik etiborlarni talab kiladi. 
Xozirgi paytda galvanik usulda olingan qoplamalarga nisbatan ustun
bo‘lgan diffuzion qoplamalar olish usullari ishlab chikilmokda. 
11.3. Metallizatsion va lakbo‘yoqli qoplamalar.
Metallizatsion qoplamalar gazotermik va elektr metallizatsiya usullarida, 
metall sirtiga erigan metallarni purkash yo‘li bilan olinadi. 
Gazotermik purkashda issiklik energiyasi manbai sifatida austilen, propan
va b. gazlarning kislorod bilan aralashmasi yonishi natijasida hosil bo‘lgan
gaz alangasi xizmat kiladi. Elektr metallizatsiyada esa elektr energiya manbai
elektr toki hisoblanadi. 
Metallizatsion qoplamalar sifatida rux va aluminiylar foydalaniladi. Bu 
metallar po‘latga nisbatan anodli bo‘lganligi uchun po‘latlarni elektrokimyoviy 
korroziyadan himoya qilishda yaxshi natijalar beradi. 
Metallizatsion ruxli qoplamalar neft maxsulotlariga, xavoda, suv va suv 
buglariga nisbatan bardoshli bo‘lganligi uchun neft maxsulotlarini saklash va 
tashishda qo‘llaniladigan po‘lat buyumlarni korroziyadan himoya qilish uchun
qo‘llaniladi. Oltingugurt, xlor va uglerod kislotalari bilan ifloslangan
atmosferalarda bu qoplama korroziyabardoshligi kamayadi. 
Metallizatsion aluminiyli qoplamalar oddiy atmosfera sharoitida, xamda
tarkibida xar xil korrozion faol qo‘shimchalar bo‘lgan muhitlarda yaxshi
korroziyabardoshlikka ega. Shuning uchun bu turdagi qoplamalar po‘latlardan
tayyorlangan kurilish konstruksiyalarini, quvurlar va texnik suyukliklar

---

solinadigan idishlarni (rezervuar)ni normal va yuqori xaroratli sharoitlarda
korroziyadan himoya qilish uchun qo‘llaniladi.
Metallizatsion qoplamalarning korroziyaga chidamliligi ularning ustidan
lak bo‘yoqli qoplamalar surtish natijasida yanada oshiriladi. 
Lakbo‘yoq qoplamalar material sirtlarini korroziya va xar xil kimyoviy
ta’sirlaridan himoya qilish uchun qo‘llaniladi. 
Lakbo‘yoq qoplamalar quyidagi kompleks xossalariga ega bo‘lishi zarur:
qatlam yaxlitligini ta’minlash; metall sirti bilan yaxshi birikishi; yetarlicha
mexanik mustahkamlikka ega bo‘lish; xarorat va kuyosh radiatsiyasi ta’siriga
chidamli bo‘lish; yog, benzin, kislota, ishqor va boshka agressiv muhitlarga
bardoshli bo‘lish. 
Foydalanish sharoitiga ko‘ra lakbo‘yoqli qoplamalar; atmosfera bardosh; 
binolar ichida chidamli; kislota, ishqor, agressiv buglar va gazlar ta’siriga
chidamli; suvda chidamli; yog va benzinda chidamli; termikbardoshli va
termoizolyatsion turlarga bulinadi. 
Lakbo‘yoqli qoplamalarni tayyorlashda qatlam hosil kiluvchi sifatida tez
kuriydigan yoglar, lak eritmalari yoki sintetik smolalar ishlatiladi. Rang berish
uchun qatlam hosil kiluvchilar tarkibiga, mayda metall oksidlari, minerallar va
boshka kimyoviy birikmalar, pigmentlar (buyovchi moddalar) kukunlar
kurinishida kiritiladi. 
Lakbo‘yoq materiallari asosiy (laklar, bo‘yoq yoki emallar, gruntlar va
shpatlyovka) va yordamchi (xar xil erituvchilar) turlarga bulinadi. 
Lak-qattiq qatlam hosil kiluvchining erituvchi (rastvoritel)dagi eritmasi.
Emal yoki emal bo‘yoq - lakning qattiq buyovchi modda (pigment) bilan
aralashmasi. 
Gruntlar (gruntovka) - pigmentlar va tuldiruvchilarning (nepolnitel) 
laklardagi yoki olifdagi eritmasi. 
Shpatlevka - laklar (oksidlar), pigmentlar va tuldiruvchilardan
tayyorlangan pastasimon material. Ba’zi xollarda lakbo‘yoq sirtidan oldin
korroziyabardoshlikni oshirish uchun mastika surtiladi. Mastiklar neft bitumlari
va maydalangan mineral yoki organik tuldiruvchilarning aralashmasi. 
Lakbo‘yoq surtishdan avval sirt yaxshilab mexanik yoki kimyoviy usullarda
chutkada tozalanadi, pulverizatorlarda, botirish, sachratish yo‘llari bilan
sirtlarga surtiladi. 
Lakbo‘yoqlarni tanlashda buyalayotgan detal materiali xossalari va
foydalanish sharoitlari hisobga olinadi. Detal va konstruksiyalari atmosfera
sharoitida korroziyadan himoya qilish uchun perxlorvinil emalli (XV-124, XV-

---

113), pentaftal emalli (PF-115), melaminoalkid emalli (ML-12, ML-111)
qoplamalar kllaniladi. 
Binolar ichida ishlaydigan mexanizmlar detallari karbalid emalli (MCh-13, 
MCh-139), melamin emalli (ML-165, ML-165M) lakbo‘yoqlar ishlatiladi. Agressiv
muhitlarda shikasilangan buyumlarni himoya qilish uchun lakli qoplamalar
(XSL-3, XS-76, KF-252) va EP-225, PXV turlardagi emallar ishlatiladi. 
Benzin, kerosin va mineral moylar ta’sirida bo‘ladigan metall idishlar sirti
VL-515, VL-725, FL724-1, PF-115 emallaridan biri bilan qoplanadi. 
Yuqori xaroratlarda ishlaydigan metall buyumlar sirti korroziyaga qarshi
PF-28, GF-820 va b emallar bilan qoplanadi. 
Agressiv muhitlarda kislotali va ishqorli va yuqori xaroratlarda 
(900....1000
0
S) ishlaydigan metallarni gazli korroziyadan himoya qilish va maishiy 
sharoitda ishlatiladigan (500
0
S gacha xaroratda) metall buyumlarni turli
korroziyadan himoya qilish uchun emalli qoplamalar ishlatiladi.
Emalli tarkibi kremnezim (30..70 %) kaliy yoki natriy oksidli (30% gacha) va 
bor angidridi (20 % gacha) iborat bo‘lib, ularning turli sharoitlarda ishlatilishiga 
qarab, metall oksidlari qo‘shimchalari (pigmentlar) kiritiladi. 
Emalli va lakbo‘yoq qoplamalar olish texnologik jarayonlari bir xil
bo‘lib, emallash maaishiy xizmat bromlari (idishlar), kislotali va ishqoriy
muhitda ishlaydigan trubalar ichlari (

20 gacha) va armaturalar turli
kurinishdagi korroziyadan himoya qilish uchun qo‘llaniladi. 
Nazorat savollari: 
1.
Azotlash deganda nima tushuniladi? 
2.
Kimyoviy-termik ishlov berish qanday amalga oshiriladi? 
3.