O‘zbek tilining onomastik ko‘lami
Superko‘lam (eng yirik ko‘lam)
O‘zbek tilidagi barcha atoqli
otlar majmui
↓
_________________________________________________________
Makroko‘lam Mikroko‘lam Boshqa tip
(yirik ko‘lam) (kichik ko‘lam) ko‘lamchalar:
antroponimiya, oykonim, komonim, astionim,
toponimiya, zoonimiya agroonim va boshq. agoroonim va b.
↑
__________________________________________________________
Konkret onomastik
birliklar: Tursunboy,
Dilorom, Qarshi,
Sirdaryo, Qorabog‘ kabilar.
Onomastik ko‘lamning yuqorida keltirilgan tasnifi shartli xarakterga ega. CHunki tilning onomastik tizimini tashkil etadigan turli tip atoqli otlarning o‘zaro aloqalari ham, ularni ifoda etuvchi jarayonlar ham ko‘p qirrali va murakkabdir. Masalan, konkret onomastik birliklarning har biri (masalan: Jizzax, Samarqand, Ishtixon – oykonim; Oqdaryo, Zarafshon, Qorasuv – gidronim, Azimbek, Behzod, Gulbahor – antroponim, CHo‘lpon, Zuxal – kosmonim kabilar) tilning super onomastik ko‘lami bilan uni tashkil etuvchi atoqli ot tipi sifatida bevosita bog‘lanadi hamda uning tarkibiga kiradi. SHu bilan birga bu birliklar super onomastik ko‘lam bilan birga o‘zi mansub bo‘lgan makro va mikro onomastik ko‘lamlavr orqali ham bog‘lanadi, negaki bu kichik ko‘lamlar mohiyatan super onomastik ko‘lamga mansubdir.
Har qanday tilning onomastik tizimi, jumladan o‘zbek tilining ham onomastik tizimi miqdoran g‘oyat ko‘p qirrali, hajman ulkan, nominativ-funksional xususiyatiga ko‘ra o‘zaro farqlanuvchi, shu bilan birga, bir-biri bilan muayyan bog‘liqlik xususiyatiga egadir. Tilning leksik boyligini konkret lug‘aviy birliklar tashkil etganidek, tilning onomastik fondini onomastik leksika tarkibiga kiruvchi konkret atoqli otlar tashkil etadi. Onomastik birlik deyilganda aslida konkret atoqli ot nazarda tutiladi.
Ozarbayjon olimi A.Gurbanov ozarbayjon tilining onomastik birliklar (“vohidlar”)i qatoriga antroponimlar, etnonimlar, toponimlar, gidronimlar, zoonimlar, kosmonimlar, ktematonimlarni kiritgan edi18. Hatto A.Gurbanov onomastik birliklar tilning mustaqil birligi bo‘lgani uchun, ularni o‘rganuvchi onomokalogiya (yoki onomastika) ham xuddi leksikologiya, semasiologiya kabi tilshunoslikning mustaqil sohasi deb hisoblagan edi19. Onomastik birlikda quyidagi uchta xususiyat namoyon bo‘ladi: a) “onomastik birlik” termini biror yakka atoqli otni ifodalab keladi: Muhabbat (ism), Go‘zal (ism), Dang‘ara (toponim), Beshkent (toponim), Mushtariy (yulduz nomi), “Mushtum” (jurnal nomi, ideonim) kabilar; b) onomastik birlik nominativ-funksional xususiyatiga ko‘ra biror guruhga birlashuvchi nomlar majmuini ifodalaydi: toponimlar, zoonimlar, kosmonimlar, urbonimlar kabi; v) onomastik birlik onomastika doirasida umuman atoqli ot tushunchasini anglatadi.
Umuman, onomastik birliklarni belgilash, tadqiq qilish darajasi milliy tillar tilshunosligida har xil saviyadadir. SHuni aniq namoyon qilish maqsadida E.Begmatov, YA.Avloqulov o‘z onomastik ko‘lam haqidagi ikkinchi maqolalarida 47 ta onomastik birlik nomining 27 muallif va ilmiy to‘plamda qanday qayd qilinganligini ko‘rsatish maqsadida ikkita jadval keltirganlar20. Mana shu jadvalda ko‘rsatilgan 22 ta onomastik makroko‘lam materiallari o‘zbek tili misolida ma’lum darajada o‘rganilgan, xolos21. Lekin onomastik ko‘lamlarning aksariyati o‘zbek tilida ixcham va yaxlit termin sifatida o‘z nomiga ega emas. Bu masalalarni tadqiq etish o‘zbek nomshunosligi oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir.
Bundan ko‘rinadiki, o‘zbek tilining onomastik ko‘lami nihoyatda murakkab va keng hajmli tushuncha sanaladi. O‘zbek tilidagi barcha makroko‘lam, mikroko‘lam va ko‘lamchalarga kiruvchi atoqli ot materiallarini sinchiklab to‘plash, ularning nominativ, motivatsion, funksional xususiyatlarini tadqiq qilish o‘zbek nomshunosligining dolzarb muammolaridan biridir. Bunday keng ko‘lamli tadqiqot onomastika sohasi uchun faqat nazariy emas, balki ulkan amaliy ahamiyat kasb etadi. CHunki bunday ilmiy ishning natijalari tilimiz lug‘at boyligining g‘oyat murakkab va serqirraligini namoyish qiladi, tabiiy-jug‘rofiy ob’ektlarni nomlash ishini ilmiy asoslarda olib borishga yaqindan yordam beradi, o‘zbek xalqi tarixi, madaniyati, ma’naviyati hamda tilining teran ildizlarini chuqurroq anglab etishimiz uchun boy material manbai bo‘lib xizmat qiladi.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Do'stlaringiz bilan baham: |