Gpss imitatsion modellashtirish tizimi

1-amaliy mashg’ulot

GPSS IMITATSION MODELLASHTIRISH TIZIMI

Ishdan maqsad: GPSS imitatsion modellashtirish tizimi operatorlarini o’rganish. GPSS asosida oddiy dasturlarni tuzish va undan chiqayotgan statistik natijalarni tahlil qilishni o’rganish.

Nazariy qism

GPSS tilidagi dastlabki dastur (GPSS/PC, GPSSWORLD), barcha dasturlash tilidagi dasturlar kabi operatorlar ketma-ketligidan iborat bo’ladi [5,6]. GPSS operatorlari quyidagi formatda saqlanadi va kompyuterga kiritiladi:

 satr raqami, operatsiya nomi, operand va izohlar.

Dasturning barcha operatorlari 1dan 9999999 gacha bo'lgan musbat butun sondan boshlanishi kerak. Operatorlar kiritilganidan so'ng, ular dastlabki dasturda yo'nalish raqamiga mos ravishda joylashtiriladi.

GPSS Worldda satri raqami matn yaxshi o'qilishi uchun yozilmaydi.

Operatsiyalar maydonida kalit so'z (operator nomi) yoziladi, ular operator bajaradigan aniq vazifalarni belgilab beradi. Har bir GPSS operatori to'rtta guruhdan biriga aloqador bo'ladi: blok operatorlari, obyektlarni aniqlash operatorlari, nazorat operatorlari va buyruq operatorlari.

Tranzaksiyalar bilan bog’liq bloklar

Tranzaktlar bilan bog’liq buyruqlar bloklarni yaratish, yo'q qilish, tranzaktsiyalarni kechiktirish, ularning xususiyatlarini o'zgartirish va tranzaktlarni nusxalarini yaratish bilan bog'liq buyruqlar.

         Modelga kiritilgan TRANSACTni yaratish uchun quyidagi formatga ega bo'lgan GENERATE (generatsiya) bloki foydalaniladi:

nom GENERATE A,B,C,D,E.

A maydonida ikkita ketma-ket kelgan tranzaktlar o'rtasidagi vaqt oralig'i o'rtacha qiymati ko'rsatiladi. Agar bu vaqt oralig’i doimiy bo’lsa, B maydoni ishlatilmaydi. Vaqt oralig'i tasodifiy o’zgaruvchan bo'lsa, B maydon o’zgarish intervalini yoki o’zgarish o'zgartirgich sifatida ko'rsatilishi mumkin, bo'lgan o'rtacha qiymat o'zgaruvchisini bildiradi. Masalan blok ko’rinishi

GENERATE 100,40

tasodifiy vaqt intervallarida teng vaqtlarda tranzaktlar [60;140] hosil qilinadi.

C maydonida birinchi tranzakt keladigan vaqt belgilanadi. Agar bu maydon bo'sh yoki 0 ga teng bo'lsa, birinchi operatsiyani bajarish momentini A va B operandalar aniqlaydi.

D maydonining qiymati GENERATE bloki tomonidan yaratilishi kerak bo'lgan tranzaktlarning umumiy sonini aniqlaydi. Ushbu maydon bo'sh bo'lsa, blok simulyatsiya tugaguniga qadar cheksiz miqdordagi tranzaktsiyalarni hosil qiladi. В поле E задается  приоритет, присваиваемый генерируемым транзактам. Число уровней приоритетов неограничено, причем самый низкий приоритет - нулевой. Если поле E пусто, то генерируемые транзакты имeют нулевой приоритет.

Parametrlarga dastlabki qiymatlarni belgilash yoki ushbu qiymatlarni o'zgartirish uchun quyidagi formatga ega bo'lgan ASSIGN blokidan foydalaniladi:

nom ASSIGN A,B,C.

A maydoni operand B qiymatining kiritilgan parametrining raqamini yoki nomini bildiradi, agar A maydonida parametrning + yoki - belgisi (yoki raqami) bo'lsa, operand B qiymati qo'shiladi yoki parametrning joriy tarkibidan chiqariladi. C sohasidagi modifikator funktsiyasining nomi yoki raqami ko'rsatilishi mumkin, bu esa GENERATE blokining B maydonida funktsiyalovchi o'zgaruvchiga o'xshash.

Masalan

ASSIGN 5,0

5 raqamli parametrga 0 qiymatini yozadi, quyidagi blok esa

ASSIGN COUNT+,1

COUNT nomli parametr qiymatiga 1 qo’shiladi.

Tranzaktlarni modeldan o’chrish uchun TERMINATE bloki xizmat qiladi, u quyidagi formatga ega bo’ladi:

 nom  TERMINATE A.

A maydonining qiymati hisoblagichning har bir sikl oxirida qanchaga kamayishini anglatadi. Agar A maydon qiymati kiritilmasa u 0 deb qabul qilinadi va u orqali tranzaktlar o’tganda hisoblagich qiymatini kamaytirmaydi.

Hisoblagichning dastlabki holati START (boshlash) operatori yordamida amalga oshiriladi, u modelni ishga tushirish uchun xizmat qiladi. Model o’z ishini hisoblagich qiymati 0 ga teng bo’lganda yakunlaydi. Shunday qilib model to’gri ishlashi uchun unda hech bo’lmasa bitta Terminate operatori bo’lishi kerak va uning A maydoni qiymati 0dan farqli bo’lishi kerak aks holda model to’xtamy cheksiz vaqt ishlaydi.

Model blok-sxemasining GENERATE-ТERMINATE jufti bilan bog’liq qismi, segment deb ataladi. Oddiy modellar bitta segmentdan iborat bo’lishi mumkin, qiyin modellarda esa bir nechta segmentlar ishtirok etishi mumkin.

Masalan, modelning oddiy segmenti, bor yo’gi bir nechta bloklardan iborat bo’lishi mumkin GENERATE va TERMINATE 1.1-rasmda ko’rsatilganidek, START operatori yordamida tranzaktlar oqimi hosil qilish modeli ishlab chiqiladi, tranzaktlarning o’rtacha paydo bo’lish vaqti 100 vaqt birligiga teng, va ularni yo’q qilish. Tugash hisoblagichining dastlabki vaqti 1000 ga teng. TERMINATE blokidan o’tuvchi har bir tranzakt, hisoblagichdan ma’lum bir vaqt intervalini ayiradi , shu tartibda TERMINATE blokidan 1000 ta tranzakt o’tganidan so’ng model o’z ishini to’xtatadi. Bunda model ishini tugatadigan vaqt aniq emas . Keltirilgan misolda model ishlash vaqti model vaqti bo’yicha emas balki tranzaktlar soniga bog’liq holda to’xtaydi.

GENERATE 100,40

TERMINATE 1

START 1000

1.1.rasm. Modelning oddiy segmenti.

Model vaqtiga ko'ra, ishning davomiyligini nazorat qilish zarur bo'lsa, modelda taymer qismi deb ataladigan maxsus segment ishlatiladi (1.2-rasm).  

GENERATE 100,40

TERMINATE

GENERATE 100000

TERMINATE 1

START 1

1.2-rasm. Taymer segmenti.

Masalan, 1.2-rasmda ko'rsatilgan ikkita segmentli modelda birinchi (asosiy) segment avvalgi misoldagi vazifalarni bajaradi. Shunga qaramay, birinchi segmentdagi TERMINATE blokining maydoni A bo'sh ya’ni o’chirilgan tranzaktlar terminate xiymatini kamaytirmaydi. Ikkinchi segmentda esa GENERATE bloki birinchi tranzaktni 100000 model vaqtida teng bo’lgan vaqtda ishlab chiqadi va u oxirgisi ham bo’ladi. Chunki TERMINATE blokiga ushbu екфтяфле kirganidan so’ng, uning qiymati 0 teng bo’ladi va model o’z ishini yakunlaydi.

Oldingi misollarda GENERATE bloki orqali modelga kirayotgan tranzaktlar shu vaqtning o’zida TERMINATE bloki orqali shu vaqtning o’zida modeldan o’chirib tashlanayotgan edi. Ommaviy xizmat ko’ratish tizimlarida esa tarmoqga kelayotgan tranzakt ma’lum bir vaqt davomida xizmat ko’rsatiladi va keyin tizimdan chiqarib tashlanadi. Bunday xizmat ko’rsatishni modellashtirish uchun ya’ni, tranzaktni ma’lum bir vaqt oralig’ida ushlab turish uchun ADVANCE (ushlab turish) blokidan foydalaniladi, u quyidagi formatga ega bo’ladi:

 nom  ADVANCE A,B

A va B maydonlaridagi operandalarning qiymatlari GENERATE blokidagi mos operandalar bilan bir xil ma’noga ega. Shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki ADVANCE blokiga kiruvchi tranzaktlar, mavjud hodisalar ro’yxatidan kelajakda bajariladigan vazifalar ro’yxatiga kiritiladi, belgilangan vaqt o’tganidan so’ng esa u modelga qaytariladi va ularning blok-sxemа bo’ylab harakati davom ettiriladi.

Masalan, 1.3-rasmda keltirilgan segmentda modelga [60;140] teng taqsimlangan vaqt oraliqlarida GENERATE orqali kelayotgan tranzaktlar ADVANCE blokiga kelib tushadi. Bu erda, tranzaktsiyaning tasodifiy kechikish vaqti belgilanib, intervaldan [30, 130] teng taqsimlanadi va tranzakt kelgusidagi voqealar ro'yxatiga o'tkaziladi. Ma’lum bir vaqt intervalidan keyin operatsiya joriy voqealar ro'yxatiga qaytadi va u TERMINATE blokiga kiradi va u yerda tugatiladi. Shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki ADVANCE tarkibida bir nechta tranzaktlar bo’lishi mumkin.  

GENERATE 100,40

ADVANCE 80,50

TERMINATE 1

1.3-rasm. ADVANCE operatorli segment.

Apparat bloklari bilan bog’liq bloklar

Yuqorida ko'rib chiqilgan modellarning barcha misollari quyi tizimlar modellari emas, chunki ular OXKTning asosiy xususiyati hisobga olinmaydi: ba'zi cheklangan tizim resurslaridan foydalanish uchun arizalarni tanlash jarayoni. Bu modellarda GENERATE bloki orqali ushbu modellarga kiritilgan barcha tranzaktlar darhol ADVANCE blokida "xizmat ko’rsatish" imkoniyatiga ega bo’ladi, bu esa tizimda nechta екфтяфле bo’lishidan qatiy nazar "bekor qilish" buyrug’i bo’lmaydi.

OXKTning cheklangan resurslarini simulyatsiya qilish uchun modelda apparat obyektlari bo'lishi kerak: bitta kanalli yoki ko'p kanalli qurilmalar. Quyidagi formatga ega SEIZE (band) va RELEASE (bo’shatish) bloklari yordamida joriy modelda bitta kanalli qurilmalar yaratiladi:

nom   SEIZE A

  nom   RELEASE A

A maydonda quilma nomi yoki raqami ko’rsatiladi. Agar tranzakt SEIZE blokiga kirsa, u A maydonda ko’rsatilgan qurilma, tranzakt RELEASE qurilmasidan o’tmaguncha band holatda saqlanib turadi va RELEASE blokidan o’tmaguncha u bo’shatilmaydi. Agar SEIZE blokida ko’rsatilgan qurilma birorta tranzakt bilan band bo’lsa, bu blokka boshqa tranzakt kira olmaydi. SEIZE bloki oldida to’planib qolingan tranzaktlar imtiyoz asosida yoki tizimga tushush ketma ketligida uzatiladi.

Har bir qurilma quyidagi holatlarni o’z ichiga oladi: F - qurilma holati (0 – bo’sh,1 - band); FR – foydalanilganlik darajasi; FC – band qurilmalar soni; FT – qurilmaning band bo’lgan o’rtacha vaqtining butun qismi.
Statik ma’lumotlarni yig’ish bloki
OXKT modellari odatda navbatdagi so'rovlarni kutish bilan bog'liq bo'lgan turli xil xususiyatlarni o'rganish uchun ishlab chiqilgan: navbatning uzunligi, kutish vaqti, va hokazo. Berilgan misollarda tranzaktsiya navbatida mavjud hodisalar ro'yxatida tuziladi va tadqiqotchi uchun mavjud emas. Tranzaktsiyalarni kutish jarayonida statistika ma'lumotlarini ro'yxatdan o'tkazish uchun statistika ob'ektlari namunada bo'lishi kerak: navbat va jadvallar.

Navbat turidagi ob'ektlar quydagi yozuvlarni ishlatish yo'li bilan yaratiladi: QUEUE (navbatga turish) va DEPART (navbatdan chiqish), quyidagi formatga ega:

   nom    QUEUE A,B

   nom   DEPART A,B.

A maydon navbatning raqamini yoki nomini bildiradi va B maydoni, tranzaktsiya QUEUE blokiga kirganda yoki tranzaktsiya DEPART blokka kirganda kamayadi, joriy navbatning uzunligi oshib boradigan birliklarning sonini ko'rsatadi. Odatda B maydoni bo'sh, bu holda uning asl qiymati 1 deb hisoblanadi.

Har qanday model blokdan oldin bloklangan operatsiyalar bo'yicha statistikani yig'ish uchun QUEUE va DEPART bloklari ushbu blokdan oldin va keyin joylashtiriladi. QUEUE va DEPART bloklari orqali TRANSACTni o'tkazishda quyidagi NAV navbatlari mos ravishda o'zgaradi: Q hozirgi navbatning uzunligi; QM - maksimal uzunlik uzunligi; QA - o'rtacha navbatning umumiy uzunligi; QC - navbatdagi tranzaktsiyalarning umumiy soni; QZ - kutishsiz navbatda o'tgan operatsiyalar soni ("nol" kirishlar soni); QT - bu "nol" kirishlarni hisobga olgan holda o'rtacha kutish vaqtining to'liq qismi; QX, "nol" kirimlarni hisobga olmaganda, o'rtacha kutish vaqtining to'liq qismi hisoblanadi.

Tranzaktlar yo'nalishini o'zgartiradigan bloklar

Yuqoridagi misollarda har qanday blokni qoldirgan operatsiyani har doim keyingi blokga aylantirish mumkin. Keyinchalik murakkab modellarda, muayyan shartlarga qarab, tranzaktsiyalarni boshqa birliklarga yo'naltirish kerak. Bu xususiyat tranzaktsion yo'nalishni o'zgartiradigan birliklar tomonidan taqdim etiladi.

TRANSFER bloki (uzatish) tranzaksiya bitimlarini quyidagilardan tashqari bloklarga o'tkazish uchun ishlatiladi. Blokda to'qqiz turdagi operatsiyalar mavjud bo'lib, ulardan faqat uchta eng tez-tez ishlatib turadigan joy hisoblanadi. Ushbu uch rejimda blok quyidagi formatga ega:

 nom   TRANSFER A,B,C.

A, B va C maydonlaridagi operandlarning ma'nosi blokning ishlash rejimiga bog'liq.

        Keraksiz uzatish rejimida A va C maydonlari bo'sh va B maydonida TRANSFER blokiga kiritilgan tranzaktsiyalarning blokirovkasi shartsiz yuboriladi. Masalan:

TRANSFER , FINAL.

Statistik uzatish rejimida A operandi operatsiyaning S maydonida ko'rsatilgan blokga yuborilishi ehtimoli aniqlanadi. Ehtimollik bilan -A, bitim B maydonida ko'rsatilgan blokga yuboriladi (B bo'sh bo'lsa keyingi qatorga). A sohasidagi ehtimollik bevosita o'nli nuqtada, nuqta bilan boshlanishi mumkin. Masalan, blok

TRANSFER .75,THIS,THAT

0.75 ehtimollik bilan bu nomdagi blokda tranzaktsiyalarni yuboradi va 0,25 ehtimolligi bilan - blok nomi bilan bloklanadi.

Agar A maydonchasi kasr nuqtasi bilan boshlanmasa va kalit so'zlardan birini o'z ichiga olmaydi - blokning ishlashning boshqa usullari belgilari bo'lsa, u holda uning qiymati uzatish ehtimolligida minginchi sonlar qatoriga kiradi. Misol uchun, oldingi TRANSFER bloklari quyidagi shaklda ham yozilishi mumkin:

TRANSFER 750,THIS,THAT.

Mantiqiy o'tkazish rejimida BOTH (ikkisi) kalit so'zlari A maydoniga kiritiladi. TRANSFER blokiga kiruvchi tranzaksiya avval B sohasida (yoki B maydoni bo'sh bo'lsa, keyingi blok) ko'rsatilgan blokka kirishga harakat qiladi va bu bajarilmasa, ya'ni. B bloki kiritishda tranzaktsiyani amalga oshirmasa, keyin S maydonida ko'rsatilgan blokda bajarilmasa, bu harakat muvaffaqiyatsiz bo'lsa, tranzaktsiya B va C bloklaridan biriga kirishga imkon beradigan modeldagi o'zgarishlarga qadar TRANSFER blokida kechiktiriladi va shu bilan birga B bloki afzallik beriladi, masalan:

TRANSFER BOTH,MET1,MET2.

TEST blokirovkasi (tekshirish) ikkita NAVning nisbasiga qarab bitimlar yo'llarini kechiktirish yoki o'zgartirish uchun ishlatiladi. Quyidagi formatga ega:

 nom TEST X A,B,C.

Yordamchi operand X NAV o'rtasidagi munosabatni tekshirish uchun shart va quyidagilarni bajarishi mumkin: L (kamroq); LE (kam yoki teng); E (teng); SH (teng emas); GE (katta yoki teng); G (yana). A sohasi birinchi va B maydonini o'z ichiga oladi - NAV bilan taqqoslaganda ikkinchi. Viktorina qilingan holat A X B qondirilsa, TEST bloki bitimni keyingi blokka o'tkazadi. Agar ushbu shart bajarilmasa, operatsiya C maydonida ko'rsatilgan blokga o'tadi va bo'sh bo'lsa, u holda TEST blokidan oldin kechiktiriladi.

Masalan, blok

TEST LE P$TIME,C1

TIME parametridan joriy model vaqti katta qiymatda hosil qilingan TRANSACTlarni tan olmaydi.. Bloklash

TEST L Q$LINE,5,OUT

LINE navbat uzunligi 5 dan katta bo’lsa OUT nomli blokka tranzaktlar jo’natiladi.

Jarayonning yo'lini kechiktirish yoki o'zgartirish uchun modeldagi apparat obyektlarining holatiga qarab, quyidagi formatga ega bo'lgan GATE blokidan foydalaning:

 nom   GATE X A,B

Yordamchi operand X tekshirilgan apparat obyektining davlat kodini o'z ichiga oladi va A maydoni ushbu ob'ektning nomini yoki raqamini ko'rsatadi. Belgilangan ob'ekt belgilangan holatda bo'lsa, GATE bloklari bitimni keyingi blokka o'tkazib yuboradi. Agar blokda ko'rsatilgan shart bajarilmasa, operatsiya B maydonida ko'rsatilgan blokga o'tadi va bu maydon bo'sh bo'lsa, GATE blokidan oldin kechiktiriladi.

Operand X quyidagi qiymatlarni qabul qilishi mumkin: U (qurilma band); NU (qurilma bepul); I (qurilma egallagan); NI (qurilma tutilmagan); Yil (wcr bo'sh); SN (MKU bo'sh emas); SF (parfyum to'ldirilgan); SNF (WIT to'ldirilmaydi); LS (LP ochiq), LR (LP yopiq).

Masalan, blok

GATE SNE BUF3

barcha xizmat kanallari MFUda BUF3 nomi bilan bepul bo'lgan paytlarda kelgan operatsiyalarni kiritishdan bosh tortadi. Bloklash

GATE LR 4,BLOK2

tranzaktsiyani BLOK2 nomi bilan blokga yuboradi, agar ularni olgan paytda LP raqami 4 kiritilgan bo'lsa.

Xotira bilan ishlovchi bloklar

Shaxsiy qiymatlar va bu qiymatlarning massivlarini xotirada saqlash uchun saqlangan qiymatlar va saqlangan qiymatlar matritsalari qo'llaniladi.

         Saqlangan qiymatlar modeldagi turli xil ishlarda, oraliq qiymatlar va simulyatsiya natijalarida o'zgarishi kerak bo'lgan asl ma'lumotni saqlash modelida ishlatilishi mumkin. Simulyatsiya boshida barcha saqlangan qiymatlar 0 ga o'rnatilgan. Saqlangan qiymatlarning 0dan boshlanadigan boshlang'ich qiymatlarini belgilash uchun quyidagi formatga ega bo'lgan INITIAL operatoridan foydalaning:

  INITIAL X$ nom, qiymat;

  INITIAL X j, qiymat.

Bu erda nom va j mos ravishda saqlangan qiymatning nomi va raqami va qiymati unga tayinlangan boshlang'ich qiymat (doimiy).

         Simulyatsiya jarayonida saqlangan qiymatlarni o'zgartirish uchun quyidagi formatga ega bo'lgan SAVEVALUE (saqlanadigan qiymat) bloki mavjud:

 nom   SAVE VALUE A,B.

A maydoni saqlangan qiymatning nomeri yoki nomini bildiradi, unda B operandining qiymati yoziladi. Agar maydonda saqlangan qiymatning + yoki - belgisi mavjud bo'lgan belgisi (yoki raqami) bo'lsa, operand B qiymati saqlangan qiymatning joriy tarkibidan qo'shiladi yoki chiqariladi. Masalan:

  SAVEVALUE 5,Q$LINE

  SAVEVALUE NREF+,1.

GPSS boshqaruvchi operatorlari

GPSS boshqaruv operatorlari modelni boshqarishni boshqarish uchun ishlatiladi. TERMINATE blokini hisobga olgan holda biz ulardan bittasini START operatoriga duch keldik. Operator START (boshlang'ich) quyidagi formatga ega:

START A,B,C,D.

A maydoni A yakunlovchi taymerining dastlabki qiymatini belgilaydigan sobit mavjud. B sohasidagi NP kalit so'zini - simulyatsiya bajarilgandan so'ng standart hisobot shakllanishining oldini olish belgisi bo'lishi mumkin. Agar B maydoni bo'sh bo'lsa, unda model ishining oxirida modelning barcha ob'ektlarida standart statistik ma'lumotlar bilan hisobot tuziladi. C maydoni ishlatilmaydi va GPSS ning eski versiyalari bilan muvofiqligi uchun saqlanadi. D sohasidagi hisobotda joriy va kelgusidagi voqealarni ro'yxatga olish uchun 1 bo'lishi mumkin. D maydoni bo'sh bo'lsa, ushbu ro'yxatlarning tarkibi hisobotga qaytarilmaydi.

SIMULATE operatori (simulyatsiya) modelni ishlatish uchun ajratilgan real vaqt chegarasini belgilaydi. Vaqt muddati tugashidan oldin tugallanmagan bo'lsa, u hisobotga biriktirilgan statistika berilishi bilan majburiy ravishda to'xtatiladi.

SIMULATE operatori doimiy rejimda berilgan daqiqalarda simulyatsiya muddati chegarasini o'z ichiga olgan bitta operandga ega. Operator cheklangan operatsiyadan boshlab START operatorining oldiga joylashtiriladi.

RESET (tashlab yuborish) operatori model ishida to'plangan barcha statistik ma'lumotlarni qayta tiklaydi. Shu bilan birga, apparat, dinamik va saqlash obyektlarining holati, shuningdek tasodifiy raqamli generatorlar saqlanib qoladi va simulyatsiyaning takroriy statistika to'plami bilan qayta tiklanishi mumkin. Operatorda operanda yo'q.

Topshiriq

1. 
   1.1-rasmda keltirilgan dasturni ishga tushirish va undan chiqgan statistic ma’lumotlarni olish.
   
2. 
   1.2-rasmda keltirilgan dasturning dastlabki qiymatlarini o’zgartirish va chiquvchi statistic ma’lumotlarni olish.
   
3. 
   1.3-rasmda keltirilgan modelni o’zgartirish va teng taqsimot asosida ishlovchi tizim modelini yaratish.
   

Hisobat tarkibi

1. 
   Ishlab chiqilgan modellar dasturi.
   
2. 
   Model ishlashi natijasida hosil qilingan statistic ma’lumotlarni olish.
   
3. 
   Olingan statistic ma’lumotlarni tahlil qilish.
   

Nazorat savollari

1. 
   GPSS vaziflari?
   
2. 
   GPSSda modellarni hosil qilish asoslari?
   
3. 
   GPSS operatorlarining klasifikatsiyasi?
   
4. 
   Tranzaktlarni hosil qilish, ularni ushlab qolish va o’chirish tushunchalari.
   
5. 
   Tranzaktlar yo’nalishlarini o’zgartirish asoslari?
   
6. 
   Boshqaruvchi operatorlarning asosiy vazifalari.
   
7. 
   Statistik ma’lumotlarni to’plash va ularni tahlil qilish tushunchasi?