Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zamonaviy uzluksiz ta

 ЗАМОНАВИЙ УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШ: ИННОВАЦИЯ ВА ИСТИҚБОЛЛАР
 
630 
ХАЛҚАРО МИҚЁСИДАГИ ИЛМИЙ-АМАЛИЙ КОНФЕРЕНЦИЯ МАТЕРИАЛЛАРИ 
Matnli masalaning turlari: 1. Savol - masalalar — (M va N) orasidagi munosabatni aniqlash 
bilangina yechiladi. 2. Sodda masalalar — Bir amalni bajarish bilan yechiladi. 3. Murakkab 
masalalar — Kamida ikki amalni bajarish bilan aniqlanadi. Matnli masala yechishning asosiy 
usullari: 1. Arifmetik usul - Masala arifmetik amallar bilan yechiladi. 2. Arifmetik usul - Masala 
tenglama tuzib yechiladi. 3. Grafik usul — Masala mazmuniga mos chizma chizish orqali yechiladi. 
4. Amaliy usul — Masala biror predmet vositasida yechiladi. 
Masalan: ― 1 kg temir og’irmi, yoki 1kg paxta og’irmi?
―Uchta ot qo’shilgan arava 30 km yurdi, har bir ot necha km yurgan?
―Xuroz bir oyoqda 2 kg, ikki oyoqda tursa necha kg?
―Bir oyda 5 ta yakshanba bo’lishi mumkinmi? 6 tachi? 
Bunday savollar bir qiymatli javob talab qilgani uchun o’quvchilar arifmetik amal bajarishga 
intilmaydi. SHundan so’ng matinli mantiqiy masalalar kiritib boshlanadi:
1-masala: Uch aka-uka Ali, Vali va G’ani. Ali Validan katta, Vali G’anidan katta. Kim katta: 
G’animi yoki Ali? 
2-masala: Uchta bola shaharga yol oldi, 4 ta bolani uchratdi. SHaharga nechta bola ketyapti?
Mantiqiy masala odatda qo’shimcha tahlilsiz yechiladi. Ya’ni o’quvchiga fikrlash, o’ylab olish 
imkoniyati beriladi.
Kim topqirroq? - degan musabaqa ketadi. Lekin masalani javobini topish qiynlik qilsa, 
o’qituvchi yordamchi savollar beradi va masala javobini topishga o’quvchi fikrini yo’naltiradi. 
Aslida yordamchi savollar berish maqsadga muvofiq emas.
Masalan 1-masala: Yettita sham yonib turibdi. Ularning ikkitasi o’chirildi. Nechta sham qoldi?
Mulohaza yuritish quyidagicha olib borilishi kerak:
1) Ikkita sham o’chirilsa nechta sham yoniq qoladi?-5ta
2) Yonib turgan sham nima qiladi?-eridi
3) Biroz vaqtdan keyin nima bo’ladi?-erib tugaydi
4) Unda nechta sham qoladi?-ikkita
Masala: 1. Yosh tabiatshunoslar 15 ta olma, 10 ta olxo’ri ko’chat o’tkazdilar. Jami nechta ko’chat 
o’tkazildi.
2. Yengil mashina soatiga 56 km yo’l yuradi. Bu mashina 4 soatda shunday tezlik bilan qancha yo’l 
yuradi? Bundan keyin masalalar strukturasi. masalalar turlari. masala yechish bosqichlari, masala 
yechishning asosiy usullari tushuntiriladi. Matnli masala yechish uslubi aytiladi.
1. Matnli masala strukturasi. 
2. Matnli masala turlari.
1-savol. - Masala (eng oddiy) - qiziqarli masala.
1-masala: Ikki kishi bir vaqtda yo’lga chiqib harakatlandi. Ћar bir kishi qancha vaqt yo’lda bo’lgan? 
(3 soat).
2-masala: Uch ot qo’shilgan changi 16 km yo’l bosgan. Ћar bir ot necha km yo’l bosgan (16 
kmdan)
3-masala: B bir. I ikki, U uch, T to’rt, B besh, O olti, Ye yetti, S sakkiz? turadi.
4-masala : O’ o’n, T to’qqiz, S, Ye, O, B, T, U?
5-masala: P, J, SH, ? (yakshanba)
2. Sodda masalalar - bir algan bilan yechilgan masalalar.
1-masala: Vazada 11 ta olma bor edi, ona yana vazaga 3 ta olma qo’ydi. Vazada nechta olma bor. 
Oddiy masaladan murakkab masala yechishga o’rgatish kerak.
3. Murakkab masalalar- 2 dan ortiq amal bilan yechiladigan masalalarga aytiladi. SHu vaqtda 
masalalar yechish kaliti uslubini beramiz:
1-masala. 4 ta daftar uchun 12 so’m to’landi. 7 ta shunday daftarga qancha to’lash mumkin? 
Yechish: 1) 1 ta daftar qancha turadi? 1-usul: 12:4=3 so’m 2) 7 ta daftar qancha turadi? 7x3=21 
so’m (12:4)x7=3x7 21 so’m X: 21 so’m va x.k 2-usul: 4 ta daftar 12 so’m 1) 1 ta daftar 12:4=3 
so’m 2) 3 ta daftar 3x3=9 so’m 3) 12+9=21 so’m 

---