Муќаддима

13-Mavzu: Kommunistik mustabid mustamlaka davrida «sotsialistik madaniyat» rivoji va uning mohiyati (1920-1991)

Reja:

1.Mustabid mustamlaka davrida «sotsialistik madaniyat» rivoji va uning mohiyati.

2. Sovet mustamlakachiligi davrida fan va dabiyot.

3. О‘zbek romanchilik maktabi asos solinishi.

4. Yangi о‘zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligiga poydevor qо‘yilishi.

5. Sovet mustamlakachiligi davrida madaniyat, san’at, teatr.

6.Dostonchilik - baxshichilik ijodi.

Adabiyotlar:

1.О‘zbekiston tarixi. Oliy о‘quv yurtlari uchun darslik. T., UAJBNT, 2003 y.

2.О‘zbekistonning yangi tarixi. Birinchi kitob. «Turkiston Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida». T., Sharq, 2000 y.

3.О‘zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. «О‘zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida». T., Sharq, 2000 y.

4.О‘zbekistonning yangi tarixi. Uchinchi kitob. «Mustaqil О‘zbekis­ton tarixi». T., Sharq, 2000 y.

5.«Mustaqillik» (izohli ilmiy-ommabop lug‘at). T., Sharq, 2000.

«Kommunistik mustabid mustamlaka davrida «sotsialistik madaniyat» rivoji va uning mohiyati» mavzusi О‘zbekistonning 20—30 va 50—80-91-yillardagi madaniy hayotini qamrab olgan. О‘qituvchi bu mavzuni 20—30-yillardagi murakkab ijtimoiy-siyosiy vaziyat Respublika ma’naviy-madaniy xayotida о‘z aksini topganligini dalillar asosida ochib berish bilan boshlaydi.

Sovet hokimiyati ilgari surgan sotsializm qurish rejasining tarkibiy qismi «madaniy inqilob» edi. О‘zbekistonda «madaniy inqilob» siyosati «shaklan milliy, mazmunan sotsialistik» madaniyatni rivojlantirish qobig‘iga о‘rab amalga oshirildi. Sovetlarning bu tadbiri jamiyatning barcha jabhalari qatorida ilm-fan, madaniyat, san’at, maorif, oliy ta’lim sohalarini о‘z izmiga solgan edi.

Bu vazifani amalga oshirish uchun tub yerli musulmon aholini tarixidan, tilidan, madaniyati va asrlar osha shakllangan milliy, diniy qadriyaglaridan begonalashtirish va mahrum qilish lozim edi.

Kommunistik partiyaning mustamlakachilik, tobelik mafkurasini aholining keng qatlamlari ongiga singdiradigan sovet ta’lim-tarbiya tizimini yaratishga muhim ahamiyat berildi. Buning uchun milliy ta’lim-tarbiya tizimini tag-tomiri bilan yо‘q qilish talab qilinardi.

Sovet davlatining Turkiston xalqlari savodsizligini tugatish, maktablar qurish, mutaxassis xodimlar tayyorlash, madaniyat, san’atni rivojlantirishga bag‘ishlangan tadbirlari о‘lka aholisini «kommunistik ruhda» qayta tarbiyalashga qaratilgan bо‘lib, ularga yoppasiga «kommunizm alifbosi»ni о‘rgatashdan iborat edi. 1921 yilgi hukumat qaroriga muvofik 8 yoshdan 40 yoshgacha bо‘lgan savodsiz fuqarolarning hammasi davlat maktablarida va savodsizlikni tugatish kurslarida о‘qitilishi lozim edi. 1929 yilga kelib bu kurslarni bitirganlar soni 70 mingtaga yetdi.

1920-yillarning ikkinchi yarmida sovet hokimiyati о‘zining siyosiy va iqtisodiy mavqeini yanada mustaqkamlagach, bolshevikcha «madaniy inqlob»ga zо‘r bsrildi. Yangi ziyoli kadrlarni shakllantirish, eski mavjud milliy ziyolilarni yо‘q qilish ana shu maqsadlarni kо‘zlab amalga oshirildi.

1928 yilga kelib Sovet hukumati О‘zbekistonda eski milliy mak­tablar faoliyatini batamom taqiqlab qо‘ydi.

1930 yili umumiy boshlang‘ich ta’lim joriy etilib, 30-yillarning oxirlarida umumiy yetti yillik ta’limni amalga oshirishga kirishildi. Ammo bu sohada sifatga emas songa qarab yondashuvning ustunlik qilishi, talim-tarbiyada mafkuraviy, sinfiy tamoyilga asoslanganligi jamiyatning madaniy holatiga yomon ta’sir о‘tkazdi.

Sovet hukumati Respublikada milliy ta’lim va tarbiya tizimi ildiziga ikki marta halokatli zarba berdi. Birinchisi, 1929 yili arab alifbosiga asoslangan eski о‘zbek yozuvining lotinlashtirilgan alfavit asosidagi о‘zbek yozuvi bilan almashtirilganligi bо‘lsa, ikkinchisi, 1940 yilda «О‘zbek yozuvini lotinlashtirilgan alfavitdan rus grafikasi asosidagi yangi alfavitga kо‘chirish tо‘g‘risidagi qonun» edi.

1918 yilning 21 aprelida rus ziyolilari tomonidan Turkiston xalq universiteti ochildi. Munavvarqori rahbarligida tashkil etilgan ushbu universitetning musulmon bо‘limi - Musulmon xalq dorilfununi faoliyati keyinchalik tо‘xtatib qо‘yildi.

1920 yilda Turkiston Davlat universiteti (1923 yilda SAGU, 1960 yildan ToshdU, hozirda Milliy universitet) ta’sis qilindi. Universitet tarkibidan keyinchalik 15 dan ortiq oliy о‘quv yurti ajralib chiqdi.

1920 yillarning о‘rtalarida о‘zbek tilida 17 nomda gazeta va jurnallar chiqgan, mahalliy va markaziy kutubxonalar 152 tani tashkil etgan, 2 oliy о‘quv yurti, 5 ta muzey, 14 teatr, 19 kinoteatr faoliyat kо‘rsatgan.

1922 yilda Turkiston, Buxoro va Horazmdan 70 ga yaqin yoshlar Germaniyaga о‘qishga jо‘natildi. afsuski, keyinchalik ularning muta­xassis bо‘lib qaytganlari mustabidlik qatag‘oniga uchradi.

1917 yil Oktabr tо‘ntarishidan keyin milliy adabiyot rivojida bir qancha о‘zgarishlar sodir bо‘ldi.

1924 yilda Turkiston bolsheviklarning siyosatiga mos holda miliy-davlat chegaralanishi о‘tkazilib, sovetlashtirilgach, О‘zbekistonda «Yangi jamiyat» uchun kurash boshlandi. Jadidchilik ta’qib ostiga olindi. Erkin fikr deyarli tо‘xtadi.

Adabiyotda yangi tuzumga umid va shubha, e’tirof va e’tiroz kuchayib bordi. Xar xil madaniy-adabiy uyushmalar tashkil topdi. 1919 yilda Fitrat boshchiligida Toshkentda tuzilgan «Chig‘atoy gurungi» uyushmasi yangi о‘zbek milliy adabiyoti, tili va madaniyatini yaratish, adabiy-madaniy merosni tо‘plash va о‘rganish, ists’dodlarga xar tomonlama kо‘mak berishga harakat qildi. Ikkinchi tomondan, bu davrda sovetlarning g‘oyaviy-sinfiy qarashlari ta’sirida totalitar tuzumning mahsuloti sifatida yuzaga kelgan turli ijodiy tashkilotlar, guruhlar, xususan, proletar madaniyatini shakllantirishni maqsad qilib qо‘ygan proletkult tobora kuchayib bordi.

Ana shu ruhda ijod qiluvchilar uyushmasi bо‘lgan «Qizil qalam» 1928 yilda tuzildi. 1930 yilda uning о‘rniga О‘zbekiston Proletar yozuvchilar uyushmasi tashkil qilindi. 1934 yilda bu uyushma tugatilib, О‘zbekiston SSR Yozuvchilar uyushmasi vujudga keldi.

Milliy qarashdagi jadid ijodkorlar Oktabr tо‘ntarishi g‘oyalarini qо‘llamasalar-da, millatning dunyoviy siyosiy madaniyatini va saviyasini oshirish uchun kurashni о‘z faoliyatlarining bosh maqsadi qilib oldilar.

20-yillarning oxiri va 30-yillarning boshlariga kelib jadid ijodkorlari bilan bir qatorda, Oybek, H.Olimjon, F.Fulom, Uyg‘un, U.Nosir, Elbek, Botu, Abdulla Qahhor, X.Shams, Oydin, Mirtemir, Sobir Abdulla, Zulfiya, Amin Umariy kabi qalam sohiblari adabiyot maydoniga kirib keldilar.

Bu davrda Fitrat, Xamza, G‘ulom Zafariy о‘zbek dramaturgiyasining eng yaxshi namunalarini yaratdilar. Abdula Qodiriy «О‘tgan kunlar» (1926), «Mehrobdan chayon» (1929) asarlari bilan о‘zbek romanchilik maktabiga asos soldi.

Yangi о‘zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligiga poydevor qо‘yildi. Ayni naytda sovet adabiyotining dastlabki namunalari paydo bо‘ldi. Shu bilan birga, о‘zbek adabiyoti­ning Fitrat va CHо‘lpon kabi «keksa» avlodi vakillarining 30-yillarda erkin ijod etishiga yо‘l qо‘yilmadi. Keyinchalik, ya’ni 1937-1938 yillarda adabiyotimiz va umuman madaniyatimizning eng sara arboblari yо‘q qilindi.

Kompartiya о‘z etiborini adabiyotga kirib kelgan yosh qalamkashlarning kommunistik ruhda shakllanishiga qarat­di. Barcha ijodkorlar partiya va sovet nazoratiga olindi. Sovet adabiyotining ijodiy metodi «sotsialistik realizm» deb belgilanib, undan tashqari bо‘lgan ijod rad etildi. Natijada sotsialistik g‘oyalar, sinfiy kurash, kollektivlashtirish mavzulari о‘zbek adabiyotida birinchi о‘ringa chiqa boshladi, kommunist obrazi bu adabiyotning asosiy obraziga aylandi.

Ammo shunga qaramay bu davr adabiyoti muvaffaqiyatlarga erishdi. Masalan, tarjima badiiy ijodning muxim sohalaridan biri sifatida rivojlanib, о‘zbek yozuvchilari ijodiga roman, qissa, sonet, ballada, ocherk singari yangi janrlar kirib keldi.

Madaniy sohalarni mafkura izmiga solish din masalalarini xam chetda qoldirmadi. Marksizmga asoslangan sovet mafkurachilari islomning yuksak ilmiy-madaniy qimmatini inkor etib, unga nisbatan eski, qoloq, reaksion qarashlar degan ustqurmani tanlab oldilar.

Shuning uchun ham dinga va ruhoniylarga qarshi 30-yillarda «sovuq urush» e’lon qilindi. Buning uchun maxsus “Kurashchan xudosizlar” tashkiloti tuzildi.

Sovetlashtirish siyosati kino san’atiga ham kirib bordi va о‘z izmiga soldi. Ma’lumki, о‘zbekkinosining shakilanishida kino­operator Hudoybergan Devonovning hizmatlari katta bо‘lgan.

Dastlab 1923 yilda Turkiston kino tashkiloti, 1924 yili «Buxkino» tashkil topdi. Bir qator xronikal, ilmiy-ommabon, hujjatli filmlar bilan «О‘lim minorasi», «Musulmon qizi» badiiy filmlari ham iishlab chiqildi.

1925 yilda har ikkala kino tashkiloti birlashtirilib, «О‘zbek Davlat kino» tresti va uning qoshida «Sharq yulduzi» kinofabrikasi tashkil etildi.

1929 yilga kelib xronikal jurnalning 60 soni ekranga chiqarildi. «Ikkinchi xotin», «Chodira», «Rovot qashqirlari» kabi film­lar ishlandi.

30-yillarga kelib bu sohada anchagina milliy kadrlar yetishib chiqdi. M.Qayumov, K.Yormatov, S.Hо‘jayev, N. Baniyev, E.Damroyev, G‘.A’zamov, N.Rahimov shular jumlasidandir.

Nabi G‘aniyev «Ramazon», «Yigit», G‘.A’zamov «Qilich» singari filmlarni ekranga chiqardilar.

1937 yilda yaratilgan birinchi о‘zbek ovozli «Qasam» badiiy filmi madaniy hayotda muhim voqea bо‘ldi. 1939 yilda «Azamat» filmi ekranlashtirildi.

Shu yillarda musiqa va teatr san’atida xam iste’dodli milliy kadrlar yetishib chiqdi. M.Qori Yoqubov tomonidan birinchi bо‘lib 1926 yilda о‘zbek xalq musiqa ansambli tashkil etildi. Uning zaminida 1929 yili О‘zbek davlat musiqali teatri tashkil topdi. О‘zbek milliy musiqasini rivojlantirishda о‘zbek kompozitorlaridan Tо‘xtasin Jalilov, Yunus Rajabiy, Muhtor Ashrafiy, Tolibjon Sodiqov, Mutavakkil Burhonovlar kо‘p mehnat qildilar.