69
Insonning baxt-saodatga erishuvi, fozil jamiyat va uning hukmdori
haqidagi Forobiy olg’a surgan g’oyalar keyingi asr
allomalari
tomonidan
yanada
rivojlantirilib,
insoniyat tarixini to’g’ri tushunish va talqin qilishda
yangicha yondoshuvlarga asos soldi. Forobiy
merosi XII-XIII asrlardayoq lotin, qadimiy yahudiy
va boshqa tillarga tarjima qilinib, Evropa xalqlari
ma’naviyatini boyitishga xizmat qildi.
Forobiy va uning ijodiy faoliyati haqida katta
monografik
risolalar
o’zbek
tilida
bosilib
chiqqanligi uchun bu haqda ortiqcha ta’rif shart
bo’lmasa kerak. Faqat bir narsaga e’tibor berishni
bugungi kun taqozo qiladi. Allomaning borliq
haqidagi yaxlit tasavvuri va talqinlari sovet davri
hukmron mafkurasi talablaridan kelib chiqib ko’p
jihatlardan chalkash talqin etilgan.
Forobiy sof falsafiy Tavhid ta’limotini
yaratishni niyat qilgan, desak to’g’riroq bo’lar. Uning mulohazalari islomdan
tashqarida emas, balki ilohiy kitobda ta’kid etilgan Tavhid ta’limotini to’g’ri talqin
etishga tomon yana bir pog’ona yuqoriroq ko’tarilish, deyish ma’qulroq ko’rinadi.
Shu o’rinda Aristotel va Forobiy, kengroq olsak, qadim Yunon mumtoz falsafasi
va islom ma’rifatchiligi davri bilan Tavhid falsafasi orasidagi nisbat haqida ba’zi
mulohazalarga ehtiyoj seziladi. Nega islom ma’rifatchilari Homerning badiiy
ijodiga yoki Esxil va Sofokl
tragediyalariga kamroq e’tibor berib, Aflotun va
Arastu falsafasiga ayricha diqqat qaratdilar? Avval
musulmon
mutafakkirlari
yunon
badiiy
adabiyotidan xabardor bo’lmaganlar deb faraz
qilindi, ammo bu noto’g’ri bo’lib chiqdi. Bizning
nazarimizda, masalaning mohiyati boshqacharoq.
Ma’lumki, qadim yunon madaniyati asotir tafakkur bosqichida (fikrlash tarziga
ko’ra olganda «Avesto» madaniyatining mantiqiy davomi sifatida) shakllangan.
Shu sababli u davr badiiy adabiyoti ham xalqqa yaxshi ma’lum bo’lgan asotir
timsollarga tayanib yaratilgandir. To Aflotun falsafasiga qadar biz shu holatni
mushohada qilamiz. Aflotun falsafasida asotir timsoliy qobiq yoki po’stloqqa
aylangan. Asl idealizm - bu Aflotun falsafasidir. Undagi ideyalar olami haqidagi
tasavvur asotir tafakkur qobig’ida yangi bir dunyoqarash - borliqning falsafiy
talqini yaralib kelayotganidan darak berardi.
Forobiyni va umuman, X-XI asr musulmon donishmandlarini Aristotel
falsafiy merosiga jazb etgan narsa xuddi shu holat, ya’ni asotir tafakkurni sof
falsafiy dunyoqarash engib o’tganligi bo’lsa, ajab emas. Shu nuqtai nazardan
Aristotel qarashlari Borliq haqiqatini ochiq ko’z bilan, ya’ni sof aql ko’zi bilan
idrok etishdagi birinchi qadam bo’lib, Forobiy talqinida bu qarashlar sohibi
Birinchi muallim nomini oldi. Talqin etuvchining o’zi esa Ikkinchi muallim ataldi.
Shu o’rinda yana Navoiy yaratgan timsollar yodga tushadi. Suqrot Farhodni ming
Do'stlaringiz bilan baham: