Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tarix fakulteti

Tabiatni muhofaza qilishda atmosfera havosini tozlanishi va ekologik muamolarni bartaraf etilishi
2.2Atmosfera havosini muhofaza qilish boshqarmasi O‘zbekiston Respublikasi ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining (keyingi o‘rinlarda Davlat ekologiya qo‘mitasi deb yuritiladi) tarkibiy bo‘linmasi hisoblanadi. Davlat ekologiya qo‘mitasi O‘zbekiston Respublikasi “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi qonuni, O‘zbekiston Respublikasi “Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risida”gi qonuni, O‘zbekiston Respublikasi ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining Nizomi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qaror va topshiriqlari, Vazirlar Mahkamasining qaror va topshiriqlari, O‘zbekiston Respublikasi ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining buyruq va topshiriqlari asosida ish olib boradi. Atmosfera havosini muhofaza qilish boshqarmasi O‘zbekiston Respublikasi ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining barcha tarkibiy bo‘linmalari bilan hamko‘rlikda ish olib boradi. Davlat ekologiya qo‘mitasi O‘zbekiston Respublikasi Sog‘‘liqni saqlash Vazirligi huzuridagi Davlat sanitariya epidemologiya nazorati, O‘zbekiston Respublikasi IIV Yo‘l Harakati Xavfsizligi boshqarmasining atmosfera havosini muhofaza qilish sohasidagi faoliyatini muvofiqlashtiradi. Atmosfera havosini muhofaza qilish boshqarmasi jamoat tashkilotlari va aholi bilan o‘zaro aloqada bo‘lib ularga metodik yordam beradi, atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi inspektorlarning ishlarini birgalikda tashkil qiladi va amaliy yordam beradi.
Atmosfera havosini muhofaza qilish sohasidagi xalqaro kelishuvlar O‘zbekiston Respublikasining Monreal protokolida ko‘rsatib otilgan ozon qatlamini muhofaza qilish to‘g‘risidagi majburiyatlarini bajarish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi BMTning «Ozon qatlamini muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Vena Konventsiyasining tarafi hisoblanadi. Vena Konventsiyasini imzolash orqali O‘zbekiston Respublikasi quyidagi majburiyatlarni qabul qildi: – ozon qatlamining holatini tizimli muntazam kuzatish va boshqa tegishli parametrlar; – ozon qatlamining holatini o‘zgartirish yoki o‘zgartirish imkoniyatini yaratib, ushbu faoliyat salbiy ta’sirga ega ekanligi aniqlansa, o‘z yurisdiktsiyasiga kiradigan inson faoliyatini nazorat qilish, cheklash, kamaytirish yoki oldini olish uchun tegishli qonuniy yoki ma’muriy choralar ko‘rish; – Ushbu Konventsiya protokol va ilovalarni amalga oshirish uchun kelishilgan chora tadbirlar, protseduralar va standartlarni ishlab chiqishda hamko‘rlik qilish; – Ushbu Konventsiya va protokollarni samarali bajarish maqsadida vakolatli xalqaro organlar bilan hamko‘rlik qilish. «Ozon qatlamini himoya qilish to‘g‘risida»gi Vena Konventsiyasi ko‘p tomonlama ekologik kelishuvdir. 1985 yilda Vena konferentsiyasida kelishib olindi va 1988 yilda kuchga kirdi, bu ozon qatlamini himoya qilish bo‘yicha xalqaro harakatlar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Ozon qatlamini buzadigan moddalar bo‘yicha Monreal protokoli ozon qatlamini iste’mol qilishni cheklash orqali ozon qatlamini himoya qilish bo‘yicha Vena konventsiyasiga oid xalqaro protokoldir. Monreal protokoliga ko‘ra, quyidagi tuzatishlar imzolandi va ratifikatsiya qilindi: London (10 iyun 1998 yil), Ko‘pengagen (10 iyun 1998yil),Moneal (31 oktyabr 2006 yil), Pekin(31oktyabr 2006 yil).Status Sana Hujjat nomi Ozon qatlamini himoya qilish bo‘yicha Vena konventsiyasi 1985 yil mart Qo‘shilishi 18.05.1993 y. Tashqi ishlar vazirligining 1993 yil 10 maydagi 11/2734-sonli BMT bosh kotibiga yo‘llagan xati Ozon qatlamini buzuvchi moddalar bo‘yicha Monreal protokoli (MP) (16 sentyabr 1987 yil) 18.05.1993 y. MP bo‘yicha London tuzatishi (iyun 1990 yil) Imzolangan 10.06.1998 y. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qarori 01.05.1998 g.№ 627-I MP bo‘yicha Ko‘pengagen tuzatishi (iyul 1992 yil) Imzolangan 10.06.1998 O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qarori 01.05.1998 y., № 628-I MP bo‘yicha Monreal tuzatishi (noyabr 1999 yil) Ratifikatsiya 31.10.2006 y. O‘zbekiston Respublikasi qonuni № 45, 7 sentyabr 2006 y. MPning Pekin tuzatishi (dekabr 2002 yil) Ratifikatsiya O‘zbekiston Respublikasi qonuni № 44, 7 sentyabr 2006 y. MPning Kegayli tuzatishi (2016 yil) - O‘zbekiston Respublikasi tomonidan o‘rganilmoqda Respublika Monreal protokoli va tuzatishlar doirasida ozon yemiruvchi moddalarning barcha global emissiyalarini tartibga solish bo‘yicha profilaktika choralarini ta’minlaydi, boshqa davlatlar bilan savdo-sotiqni tartibga soladi. ¹⁷
Ozonni yemiruvchi moddalarni iste’moldan bosqichma-bosqich voz kechishda taraqqiyotni ta’minlash uchun O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Makamasining quyidagi qarorlari qabul qilindi: – 24.01.2000 yilda 20-conli “Ozon qatlamini himoya qilish soxasidai shartnomalar bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining xalqaro majburiyatlarini bajarish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi, uning doirasidagi OEMdan foydalanishni to‘xtatish bo‘yicha milliy dastur qabul qilindi: – 14.03.2000 yilda 90-sonli "O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish va O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqishni tartibga solish to‘g‘risida"; – 11.11.2005 yilda 247-sonli "O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish va O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqishni tartibga solish va ularni o‘z ichiga olgan mahsulotlarni olib chiqishni takomillashtirish to‘g‘risida". O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2018 yil 9 yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasiga import va O‘zbekiston Respublikasidan eksportni tartibga solish yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi 17-sonli qarori xamda tadbirko‘rlik sub’ektlariga 2018 yil 1 iyuldan boshlab “Yagona darcha” tamoyili bo‘yicha davlat xizmatdarini ko‘rsatishga qaratilgan o‘z ichiga olgan mahsulotlar qabul qilindi. O‘zbekiston uchun Monreal protokoli doirisida qabul qilingan majburiyatlarning bajarilishiga rioya qilishning strategik yo‘nalishi 2030 yilga GXFUlar iste’molining to‘liq to‘xtatilishi hisoblanadi. Amalga oshirilgan ishlar samarasini berdi. Bugungi kunga kelib Respublikada muomaladan 99.9% OEM to‘liq chiqarildi, bu esa Monreal protokoli tomonidan rejalashtirilgan muddatlardan ancha oldinda. Ta’kidlash joizki, OEMdan foydalanishni to‘xtatish bo‘yicha Milliy dasturni amalgaoshirish natijasida O‘zbekiston Monreal protokoli va uning tuzatishlar doirasida qabul qilingan barcha majburiyatlarga to‘liq rioya qilish rejimida turibdi. Davlat ekologiya qo‘mitasi va O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasi o‘rtasida doimiy hamko‘rlik amalga oshirilmoqda. Milliy dastur doirasida OEM iste’molini davlat tomonidan tartibga solish chora-tadbirlari amalga oshirildi, shuningdek 2000-2007 yillarda O‘zbekiston Respublikasida GEF, YuNEP xalqaro tashkilotlar yordamida 3356,194 ming AQSh dollari qiymatidagi beshta loyiha amalga oshirildi. Shuningdek, hukumat qaroriga muvofiq O‘zbekistonda xalqaro ekologik fond/BMT loyihasi otish davri iqtisodiyoti bo‘lgan mamlakatlar mintaqasida GXFUlarni jadal qisqartirilishining dastlabki bajarilishi loyihasi amalga oshirildi. Ushbu qaro‘rni amalga oshirish maqsadida 2013-2018 yillarda umumiy qiymati 2109,789 ming AQSh dollariga teng loyihalar amalga oshirildi. 2019 yil iyul oyida O‘zbekistonda GXFU iste’moldan nol ozon yemiruvchi quvvatga ega va global isish salohiyati past bo‘lgan energiya samarador texnologiyalarni ilgari surish orqali chiqishining to‘liq yakunlash loyihasining 2-bosqichi ishga tushirildi. 2019-2024 yillarda amalga oshiriladigan loyihaning umumiy byudjeti 8646700 AQSh dollarini tashkil etadi.
Ushbu loyiha doirasida quyidagi faoliyatni amalga oshirish rejalashtirilgan: – GFXU ist’molini olib tashlash va GFXU import/eksport nazorati bo‘yicha milliy qonunchilikni, shuningdek Yevropa ittifoqi va boshqa mamlakatlarning ilg‘or qonunchiligini moslashtirish orqali OEMlarni muqobillarini takomillashtirish; – davlat bojxona qo‘mitasining OEMlarn import/eksportini nazorat qilish bo‘yicha mutaxassislarning salohiyatini mustahkamlash, shuningdek OEM va o‘z ichiga olgan uskunalarning muqobillarni mustahkamlash; – katta ob’ektlarda GFXU larni kamaytirishuchun monitoring loyihasini sinovdan otkazish; – ozon qatlami bilan bog‘liq masalalar bo‘yicha jamoatchilik va iste’molchilarning xabardorligini oshirish; – sovutish va havoni tozalash sohasida ayollarning roli va ozon qatlamini muhofaza qilish bo‘yicha keng qamrovli so‘rov otkazish, OKV sektorida gender jihatlarini hosobga olish bo‘yicha yo‘l haritasi loyihasini ishlab chiqish; – 6 ta yangi (qayta ishlash bo‘yicha 4 ta va qayta tiklash bo‘yicha 2 ta) va 6 ta (qayta ishlash bo‘yicha 5 ta va qayta tiklash bo‘yicha 1 ta) markazlarni qayta ishlash uchun sovutgichlardan kamida 3000 kg qayta ishlash va 1000 kg GXFU ni tiklash bo‘yicha faoliyatni takomillashtirish; – davlat muassasalari tijorat ob’ektlari, shuningdek o‘quv markazlarida kamida 5 ta namoyish loyihasini amalga oshirish; – O‘zbekistonning import/eksportini tartibga solish sohasidagi asosiy yutuqlari va ular tarkibidagi mahsulotlar:
• OEM va ularning tarkibidagi mahsulotlarni import/eksportga litsenziyalash tizimini joriy etish, takomillashtirish va ishga tushirish ta’minlandi;
• O‘zbekiston Respublikasi Monreal protokoli va uning barcha tuzatishlar doirasida qabul qilingan majburiyatlarga rioya etish rejimiga amal qilib kelmoqda¹⁸.
. 1979-yilda qabul qilingan BMTning Yevropa iqtisodiy komissiyasi (EIK) ning uzoq masofalaridagi transchegaraviy havo ifloslanishi to‘g‘risidagi Konventsiya havo ifloslanishiga qarshi kurashda qo‘shma harakatlar uchun zamin yaratdi. Konventsiya havo ifloslanishini va uning mintaqaviy ta’sirini o‘rganish va monitoring qilish bo‘yicha sa’y-harakatlarni muvofiqlashtirishni hamda emissiyalarni kamaytirish strategiyasini ishlab chiqishni ta’minlaydigan asosiy xalqaro bitimlardan biridir. Konvensiya asosiy hususiyatga ega bo‘lib, unda umumiy xarakterdagi majburiyatlar belgilanadi, transchegaraviy havo ifloslanishiga olib keladigan zararli moddalar emissiyasini kamaytirish, axborot bilan ta’minlash va almashish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish.¹⁹ Ushbu vazifalarni bajarish uchun Konventsiya tomonlari birgalikda amalga oshirish loyihalarini ishlab chiqish va amalga oshirishga yordam berish uchun Konventsiya Kotibiyatiga, xalqaro fondlarga va tashkilotlarga murojaat qilish huquqiga ega. Konvensiya konventsiyalar bilan teng kuchga ega bo‘lgan protokollar deb ataladigan maxsus bitimlar orqali ifloslantiruvchi moddalarni nazorat qilishning aniq chora-tadbirlari bo‘yicha muzokaralar jarayonini o‘z ichiga oladi. Shuningdek, u atmosferaga emissiyalarni kamaytirish bo‘yicha mintaqaviy strategiyalarni tadqiq qilish, monitoring qilish va rivojlantirish bo‘yicha sa’y-harakatlarni muvofiqlashtiradi. Ushbu hujjat majburiy huquqiy kuchga ega protokollarni ishlab chiqish orqali muayyan ifloslantiruvchi moddalarning emissiyasini cheklash uchun asos yaratdi. 1984 yildan buyon sakkizta protokol qabul qilindi. Protokollar oltingugurt (oltingugurt dioksidi), azot oksidi, uchuvchi organik birikmalar (VOC), og‘ir metallar va chidamli organik ifloslantiruvchi moddalar (SOS) emissiyasini va transchegaraviy oqimlarini kamaytirishga qaratilgan. Bir protokol, kuchga kirgunga qadar, oksidlanishni, eutrofikatsiyani va sirt ozon hosil bo‘lishiga olib keladigan oltingugurt dioksidi, azot oksidi, ammiak va VOC emissiyasini kamaytirishga qaratilgan. Ayni paytda O‘zbekiston Respublikasini BMT YeIK Konventsiyasiga "uzoq masofalarga havo transchegaraviy ifloslanishi to‘g‘risida" gi (KTSVBR) qo‘shilish maqsadga muvofiqligi masalasi faol ish olib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasini ushbu Konventsiyaga qo‘shishning maqsadga muvofiqligini o‘rganish yakunlari bo‘yicha tahliliy eslatma tuzildi, bu esa tegishli vazirlik va idoralarga fikr olish uchun belgilangan tartibda yo‘naltiriladi.
Shu bilan birga, ushbu Konventsiyaga O‘zbekiston Respublikasi qo‘shilishining mumkin bo‘lgan moliyaviy-iqtisodiy yoki boshqa oqibatlarini baholash zarurligi to‘g‘risida muzokaralar olib borilmoqda. Birinchi manba vulqonlardir. Otilib, ular turli xil jinslarning juda ko'p mayda zarralarini, kulni, zaharli gazlarni, oltingugurt oksidlarini va boshqa zararli moddalarni tashlaydilar. Va otilishlar juda kamdan-kam sodir bo'lsa-da, statistik ma'lumotlarga ko'ra, vulqon faolligi natijasida havoning ifloslanish darajasi sezilarli darajada oshadi, chunki har yili atmosferaga 40 million tonnagacha xavfli birikmalar chiqariladi. Agar havo ifloslanishining tabiiy sabablarini ko'rib chiqsak, unda torf yoki o'rmon yong'inlari kabi e'tiborga loyiqdir. Ko'pincha yong'inlar o'rmonda xavfsizlik va xulq-atvor qoidalariga beparvo munosabatda bo'lgan shaxs tomonidan qasddan o't qo'yish natijasida sodir bo'ladi. To'liq o'chirilmagan yong'inning kichik uchqunlari ham yong'in tarqalishiga olib kelishi mumkin. Ko'pincha yong'inlar quyoshning juda yuqori faolligi tufayli yuzaga keladi, shuning uchun xavfning eng yuqori cho'qqisi issiq yoz vaqtiga to'g'ri keladi. Tabiiy ifloslantiruvchi moddalarning asosiy turlarini hisobga olgan holda, kuchli shamol va havo oqimlarining aralashishi natijasida yuzaga keladigan chang bo'ronlarini eslatib o'tish mumkin emas. Dovul yoki boshqa tabiiy hodisalar paytida tonnalab chang ko'tariladi, bu esa havoning ifloslanishiga olib keladi.

Xulosa
Tabiat va atrof-muhitni muhofaza qilish muammosi, asosan inson faoliyati natijasida, ya'ni insonning tabiiy jarayonlarga aralashuvi kengayib va chuqurlashib borishi sababli paydo bo'ldi. 1970—1985-yillarda bu muammo bashariyat uchun katta Tashvish tug'dirdi. Insonning xo'jalik faoliyati yildan-yilga kuchayib bordi, qo'riq yerlar o'zlashtirildi, elektr stansiyalari, zavod-fabrikalar qurildi, yangi shaharlar soni ko'paydi. Yangi yerlarning o'zlashtirilishi, sanoat va qishloq xo'jalik korxonalari, transport faoliyatining nazoratdan chetga chiqib ketishi esa tabiatda mavjud muvozanatni buzib, noxush ekologik vaziyatni vujudga keltirdi.
Butun dunyoda olimlar ekologik muvozanat buzilgan, buning xavfxatari yadro urushi xavfidan qolish-maydi, deb turgan bir paytda sovet hukumati, KPSS bizning mamlakatimizda ekologiya muammosi yo'q, deb bu tahdidning oldini olish uchun hech qanday chora ko'rmadi. O'zbekiston olimlariga bu xavf to'g'risida gapirishga yo'l berilmadi.
Islom Karimov «O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarida shunday deydi: «Markaziy Osiyo mintaqasida ekologik falokatning g'oyat xavfli zonalari-dan biri vujudga kelganligini alam bilan ochiq aytish mumkin. Vaziyatning murakkabligi shundaki, u bir necha o'n yilliklar mobaynida ushbu muammoni inkor etish natijasidagina emas, balki mintaqada inson hayot faoliyatining deyarli barcha sohalari ekologik xatar ostida qolganligi natijasida kelib chiqqandir. Tabiatga qo'polva takabburlarcha munosabatda bo'lishga yo'l qo'yib bo'lmaydi. Biz bu borada achchiq tajribaga egamiz.Bunday munosabatni tabiat kechirmaydi. Inson—tabiatning xo'jayini, degan soxta sotsialistik mafkuraviy da'vo, ayniqsa, Markaziy Osiyo mintaqasida ko'plab odamlar, bir qancha xalqlar va millatlarning hayoti uchun fojiaga aylandi. Ularni qirilib ketish, genofondning yo'q bo'lib ketishi yoqasiga keltirib qo'ydi».
O'zbekistondagi barcha yirik og'ir sanoat tarmoqlari — metallurgiya, gaz-neft, energetika, kimyo korxo-nalari Ittifoq vazirliklari, malikamalari qaramog'ida edi. Ekologiyani asosan o'sha tarmoqlar korxonalari buzib keldi. Lekin Markaz idoralari respublika aholisi salomatligini emas, balki kam sarf qilib, ko'p daromad olishni o'ylardi. Shuning uchun bu korxonalarning rahbarlari atrof-muhitni ifloslantirishga qarshi zarur choralar ko'rmadi.
Shaharlarda sanoat korxonalari atrof-muhitni zaharli gazlar, chiqindilar bilan ifloslantirardi. Ayniqsa, kimyo zavodlari va kombinatlari ekologik vaziyatga juda katta salbiy ta'sir ko'rsatardi. Bu zavodlarning xavfli tomoni shunda ediki, O'zbekiston aslida aholi zich yashashydigan mintaqalardan hisoblanardi. Kimyo zavodlari asosan aholisi ko'p shaharlarda qurilgan edi. Masalan, ko'zdan kechirilayotgan yillarda Chirchiq shahrida Chirchiqelektr kimyo kombinati yoki SSSRda aholi eng zich joylashgan shahar hisoblangan Andijonning qoq o'rtasidagi gidroliz zavodi faoliyat ko'rsatardi. Respublikaning ko'pchilik yirik shaharlarida kimyo zavodlari ishlab turardi. Aholi zich bo'lgan shaharlarda joylashgan mazkur korxonalar xalq xo'jaligining u yoki bu tarmoq-larini zarur kimyoviy mahsulotlar bilan ta'minlab, ayni vaqtda atrof-muhitni ifloslantirib, respublika aholisiga, tabiatiga ekologik tahdid solardi. Atmosferaga chiqarilgan zararli chiqindilardan o'simliklar va hayvonot dunyosi zarar ko'rdi, havo, suv, qishloq xo'jalik mahsu-lotlari zaharlandi. Kimyo sanoati korxonalarida o'sha yillari changlarni ushlab qoladigan va gazlarni tozalaydigan qurilmalar yetarli darajada o'rnatilmagan edi. Bular aholi istiqomat qiladigan punktlar va sanoat mintaqalari havosining ifloslanishiga sabab bo'lib keldi. Bu holat aholining salomatligiga salbiy ta'sir ko'rsatdi.
Sovet hukumati amalga oshirgan agrar siyosati tufayli yillar osha mustahkamlanib borgan paxta yakka hokimligi O'zbekiston tabiati muvozanatining buzilishiga sabab bo'ldi.