Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti kimyo kafedrasi

Kimyoviy xossalari
Barcha tuzlar temperatura ta’sirida parchalanadi:
Na₂CO₃ → Na₂O + O₂
K₂SO₄ → K₂O + SO₃
2Cu(NO₃)₂ → 2CuO + 4NO₂ + O₂
Mg(OH)Cl → Mg₂OCl₂ +H₂O (magniy oksoxlorid)
Al(OH)SO₄ → Al₂O(SO₄)₂ + H₂O (alyuminiy oksosulfat)
koʻrinib turibdiki, tuzlar parchalanganda ularning tarkibiga bogʻliq holda turli anorganik moddalar hosil boʻladi.
Nordon tuzlar ishqorlar va kislotalar bilan reaksiyaga kirishib yangi oʻrta tuz va suv hosil qiladi:
NaHCO₃ + NaOH → Na₂CO₃ + H₂O
NaHCO₃ + HCl → NaCl + H₂O + CO₂ ↑
Mg(HCO₃)₂ + H₂SO₄ → MgSO₄ +H₂O + 2CO₂ ↑
Asosli tuzlar ishqor ta’sirida asos va yangi tuz hosil qiladi:
Al(OH)SO₄ + 2NaOH → Al(OH)₃↓ + Na₂SO₄
Fe(OH)₂Cl + KOH → Fe(OH)₃↓ + KCl
Kislota ta’sirida oʻrta tuz, suv (tuz tarkibida kislota qoldigʻidan farq qiluvchi kislota boʻlsa yangi kislota) hosil qiladi.
Al(OH)SO₄ + H₂SO₄ → Al₂(SO₄)₃ + H₂O
Fe(OH)₂Cl +HCl → FeCl₃ + H₂O
2Mg(OH)Cl + 2HNO₃ → 2Mg(NO₃)₂ + 2H₂O +2HCl
Oʻrta tuzlar ishqorlar va kislotalar ta’sirida quyidagilarni hosil qiladi:
FeCl₃ + 3NaOH → Fe(OH)₃↓ + 3NaCl
2FeCl₂ + 3H₂SO₄ → Fe₂(SO₄)₃ + 6HCl
Agar bu reaksiyalarda tuz va ishqor (yoki tuz va kislota) noekvimolekulyar miqdorda olinsa, quyidagi moddalar hosil boʻladi:
FeCl₃ + 3H₂SO₄ → Fe(HSO₄)₃ + 3HCl (yangi nordon tuz va yangi kislota)
Tuzlar eritmalariga metallar ta’sir ettirsa, almashinish reaksiyalari borib, yangi tuz va metal ajralib chiqadi:
Fe + CuSO₄ = CuSO + Fe
Cu + Hg(NO₃)₂ = Cu(NO₃) + Hg
Zn + 2AgNO₃ → Zn(NO₃)₂ + 2Ag
TUZLARNING OLINISH USULLARI
Olinishi. Tuzlar turli sinf birikmalari bilan oddiy moddalarning oʻzaro kimyoviy ta’siri natijasida olinadi:

1. 
   Neytrallanish reaksiyasi:
   

Ca(OH)₂ + 2HNO₃ → Ca(NO₃)₂ + H₂O
KOH + HNO₃ → KNO₃ + H₂O
NaOH + CH₃COOH → CH₃COONa + H₂O

2. 
   Kislotalarning asosli oksidlar bilan ta’siri:
   

H₂SO₄ + CuO → CuSO₄ + H₂O
HNO₃ + CuO → Cu(NO₃)₂ + H₂O
MnO + 2HCl → MnCl₂ + H₂O
3CaO + 2H₃PO₄ → Ca₃(PO₄)₂ + 3H₂O

3. 
   Kislotali oksidlarning ishqorlar bilan ta’siri:
   

2Mg(OH)₂ + P₂O₅ → Mg₃(PO₄)₂ + 3H₂O
Ca (OH)₂ + CO₂ → CaCO₃ + H₂O
NH₄OH + CO₂ → NH₄HCO₃
NaOH + SO₂ → NaHSO₃

4. 
   Kislotalarning tuzlar bilan oʻzaro ta’siri:
   

H₂S + CuCl₂ → CuS↓ + 2HCl
KNO₃ + H₂SO_{4 (kons)} → KHSO₄ + HNO₃
NaCl + H₂SO_{4 (kons)} → NaHSO₄ + HCl
2MgCl₂ + H₄P₂O₇ → Mg₂P₂O₇ + 4HCl

5. 
   Yaxshi eriydigan ikkita tuzning oʻzaro ta’siri:
   

AgNO₃ + NaCl → AgCl↓ + NaNO₃
BaCl₂ + K₂SO₄ → BaSO₄↓ + 2KCl
CaCl₂ + Pb(NO₃)₂ → PbCl₂↓ + Ca(NO₃)₂

6. 
   Kislotali oksidlarning tuzlar bilan ta’siri:
   

Na₂CO₃ + SO₂ → Na₂SO₃ + CO₂↑
CaCO₃ + SiO₂ → CaSiO₃ + CO₂↑
3MgSO₄ + P₂O₅ → Mg₃(PO₄)₂ +3SO₃↑

7. 
   Tuzlarning ishqorlar bilan taʻsiri:
   

FeCl₂ + 2KOH→ Fe(OH)₂↓ + 2KCl
Cu(NO₃)₂ + 2NaOH → Cu(OH)₂↓ +2NaNO₃

8. 
   Ayrim metallmaslarning tuzlar bilan ta’siri
   

2NaI + Cl₂ → 2NaCl + J₂
2FeCl₂ + Cl₂ → 2FeCl₃

9. 
   Galogenlarning ishqorlarda erishi:
   

Cl₂ + 2KOH → KCl + KClO + H₂O
J₂ + 2NaOH → NaJ + NaJO + H₂O

10. 
    Metallarning tuzlar bilan ta’siri:
    

Fe + Hg(NO₃)₂ → Fe(NO₃)₂ + Hg
Cu + 2AgNO₃ → Cu(NO₃)₂ + 2Ag

11. 
    Metallarning ishqorlar bilan ta’siri:
    

2Al + 6NaOH(_kons)→ 2Na₃AlO₃ + 3H₂
Zn + 2KOH → K₂ZnO₂ + H₂

12. 
    Metallarning kislotalar bilan ta’siri:
    

Fe + 2HCl → FeCl₂ + H₂
Cu + 2H₂SO_4(kons) → CuSO₄ + H₂O + SO₂
Zn + CH₃COOH → Zn(CH₃COO)₂ + H₂

13. 
    Metallarning metalmaslar bilan ta’siri:
    

Mg + Cl₂ → MgCl₂
Fe + S → FeS
2Al + 3J₂ → 2AlJ₃

14. 
    Ayrim tuzlarning oʻzaro birikishi:
    

KJ + HgJ₂ → K₂[HgJ₄]
3KCl + CrCl₃ → K₃[CrCl₆]
K₂SO₄ + Al₂(SO₄)₃ → 2KAl(SO₄)₂
(NH₄)₂SO₄ + Cr₂(SO₄)₃ → 2(NH₄)₃Cr(SO₄)₃

15. 
    Amiakning kislotalar bilan birikishi tufayli tuzlar hosil qilinadi:
    

NH₃ + H₂SO₄ → (NH₄)₂SO₄
NH₃ + H₃PO₄ → (NH₄)₂HPO₄
NH₃ + HNO₃ → NH₄NO₃
NH₃ + HCl → NH₄Cl
TUZLARNING XALQ XO‘JALIGIDAGI AHAMIYATI
Tuzlar tabiat va texnikada juda katta ahamiyatga ega. Tuzlar hayvon va oʻsimlik organismining muhim tarkibiy qismidan (iborat) biri. Osh tuzi qadim zamonlardan beri ovqatga ishlatib kelinadi. Tibbiyotda ham turli tuzlar ishlatiladi. Metallurgiya, shisha, toʻqimachilik, kon, lokboʻyoq sanoatlarda, qishloq xoʻjaligi va boshqa sohalarda tuzlar keng qoʻllanadi. Ba’zi tuzlar: ammoniy nitrat, kaliy nitrat, kaliy sulfat mineral oʻgʻitlar sifatida ishlatiladi.
Tuzlarning tavsifli xossalaridan biri uning qutbli eritmalarda, ayniqsa, suvda eruvchanligidir.
Tabiatda tuzlar koʻl, dengiz va okean suvlariga yigʻiladi. Suv havzalari quriganida oʻsha joylarda osh tuzi (NaCl) va boshqa tuzlar konlik paydo boʻladi.
Oʻzbekiston va Qozogʻiston hududlaridagi tuz konlari 1943-1948- yillarda ilk oʻzbek kimyogarlaridan S.Muqimov (1899-1956) rahbarligidagi ilmiy ekspeditsiya tomonida oʻrganiladi. “Dengizkoʻl” (Buxoro), “ Tuzkon” (Jizzax), “Shoʻrkon” (Fargʻona), “Xoʻakon” (Surxondaryo) shoʻr suv havzalarining mineral tuzli eritmalarning gidrokimyoviy tarkibi, tuzli qatlamlarning hosil boʻlish qonuniyatlari aniqlandi. Bu havzalar osh tuzi bilan bir qatorda qimmatli natriy sulfat, shuningdek, kaliy, magniyli va bromli tuzlarga ekanligi, tuzli qatlamlarda natriy xloriddan tashqari, tarkibida magniy va natriy boʻlgan astraxanit va elolit koʻrinishidagi minerallar borligi koʻrsatilib berildi.
Qadimgi davrlarda oʻzida osh tuzi boʻlmagan mamlakatlar juda kambagʻal hisoblanadi va u yerda tuz olishdan ham qimmat turga N.V.Lomonosovning ta’kidlashicha oʻz zamonasida osh tuzi pul oʻrnida qoʻllanilgan. Ma’lumki, tuz ovqatda ta’m berish bilan bir qatorda u oziq ovqat mahsulotlarini tuzlashda ham qoʻllanilgan.
Oziq-ovqat sanoatida baliq, goʻsht, oʻsimlik mahsulotlarini ishlab chiqarishda qiman kanserva mahsulotlari tayyorlashda va boshqa xalq xoʻjaligining turli sohalarida keng qoʻllaniladi. Oziq-ovqat mahsulotlari uchun dunyo miqyosida ishlab chiqarilgan tuzning 60-40% qoʻllansa, qolgan 35-40%i esa har xil sanoat tarmoqlarida jumladan kimyo sanoati tarkibida Na yoki Cl₂ ionlar boʻlgan birikmalar ishlab chiqarishda keng qoʻllaniladi.
ZnCl₂ dan yogʻochni chirishdan saqlash maqsadida unga shimdirish uchun foydalaniladi; kavsharlashda metal sirtini hoʻllash uchun ishlatiladi, bunda metal sirtidagi oksid parda yoʻqoladi va kavshar metallga yaxshi yopishadi. ZnCl_2∙nH₂O tarkibli kristallgidratlari mavjud.
BaCl₂ – suvsiz gazlarni quritishda (bunda tuzning kristallgidrati CaCl₂∙6H₂O hosil boʻladi) va tibbiyotda keng koʻlamda ishlatiladi.
AlCl₂ - koʻpincha organic sintezlarda katalizator sifatida faydalaniladi.
HgCl₂ – seluma kuchli zaharli modda bu tuzning juda suyultirilgan eritmalari kuchli ta’sir etuvchi dizenfeksiyalovchi vosita sifatida ishlatiladi, urug‘larni dorilashda, terini oshlashda va organik sintezda ham foydalaniladi.
AgCl – kam eriydigan tuz, fotografiyada faydalaniladi.
Ca(HSO₃)₂ – kalsiy gidrosulfit eritmasi muhim ahamiyatga, ega, yog‘och tolalari va qog‘oz massaga shu eritma bilan ishlov beriladi.
Bir asosli nitrat kislota tuzlari faqat o‘rta tuzlar hosil qiladi, ular nitratlar deyiladi. Bu tuzlar kislotani metallarga, ularning oksidlariga, gidroksidlariga ta’sir ettirish natijasida hosil bo‘ladi. Natriy, kaliy, ammoniy va kaliy nitratlari selitralar deyiladi: NaNO₃ – natriyli selitra, KNO₃ – kaliyli selitra, NH₄NO₃ – ammoniyli selitra, Ca(NO₃)₂ – kalsiyli selitra. Selitralardan asosan azotli mineral o‘g‘itlar sifatida foydalaniladi. Bundan tashqari KNO₃ qora porox (75% KNO₃, 15% C va 10% S aralashmasi) tayyorlash uchun ishlatiladi. NH₄NO₃ alyuminiy kukuni va ko‘mirdn portlovchi modd – ammonal tayyorlnadi. Qizdirilganda parchalanishi – nitrat kislota tuzlarining muhim xossasidir.
Karbonat kislota ikki qator tuzlar: o‘rta tuzlar – karbonat va nordon tuzlar – gidrokarbonat hosil qiladi. Ular tuzlarning umumiy xossalarini namoyon qiladi. Ishqoriy metallarning va ammoniy karbonatlari hamda gidrokarbonatlari suvda yaxshi eriydi. Karbonat kislotaning o‘zi beqaror bo‘lgani bilan uning tuzlari barqarordir.
Na₂CO₃ – texnikadagi nomlari soda, karbonat soda. Bu suvda yaxshi eriydigan oq kukun. Suvdagi eritmadan kristallgidratlar Na₂CO₃∙10H₂O, Na₂CO₃∙7H₂O, Na₂CO₃∙H₂O holida kristallanadi. Bu kristallgidratlar kristallsoda deyiladi. Soda shisha, sovun, qog‘oz ishlab chiqarishda, ro‘zg‘orda yurish vositasi sifatida ishlatiladi.
2NaHCO₃ → Na₂CO₃ + H₂O + CO₃↑
Ichimlik sodasi tibbiyotda (jig‘ildan qaynaganda ichiladi), ro‘zg‘orda, sun’iy mineral suvlar ishlab chiqarishda va o‘t o‘chirgichlarni to‘ldirishda, qandolatchilikda va non yopishda ishlatiladi.
K₂CO₃ – potash – suvda yaxshi eriydigan oq kukun. O‘simliklar kulining tarkibida bo‘ladi. Suyuq sovun, qiyin suyuqlanadigan optic shisha pigmentlar ishlab chiqarishda ishlatiladi.
CaCO₃ – tabiatda bo‘r, marmar va ohatosh ko‘rinishida uchraydi, ular binokorlikda ishlatiladi.
Tarkibida o‘simliklar uchun zaruriy oziq elementlari bo‘ladigan moddalar, asosan tuzlar mineral o‘g‘itlar deyiladi. Ular yuqori va barqaror hosil olish maqsadida tuproqqa qo‘shiladi.