Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti kimyo kafedrasi

H – O
C = O
H – O
Karbonat kislota kuchsiz elektrolitlar qatoriga kiradi.


TUZLAR HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT
Tuzlarning ta’snifi
Tuzlar deb tarkibida metall atomlari va kislota qoldigʻi boʻlgan anorganik birikmalarga aytiladi. Tuzlar gidroksidlar va kislotalarning oʻzaro ta’sir mahsuloti boʻlib, ular turli tarkibli boʻladilar.

1. 
   Oʻrta tuzlar – tarkibi faqat metall atomi (yoki ammoniy guruhi) va kislota qoldigʻidan iborat boʻlib M_xE_y yoki M_xE_yO_z formulaga mos keladi. Bunday tuzlarga: NaCl, KF, LiJ, Rb₂S, CsNO₃, MgSO₄, CaCO₃, Ca₃(PO₄)₂, FeSO₄, NH₄Cl, NH₄NO₃ va boshqalarni kiritish mumkin.
   
2. 
   Nordon tuzlar – tarkibida metall atomi, kislota qoldigʻidan tashqari vodorod atomi saqlagan tuzlardir. Bu tuzlar: NaHCO₃, Mg(HCO₃)₂, Ca(HCO₃)₂, KH₂PO₄, Fe(H₂PO₄)₂, LiHS, Mg(HS)₂, KHSO₃, NaH₂PO₄ va boshqalar misol boʻladi.
   
3. 
   Asosli tuzlar – tarkibida metall atomi kislota qoldigʻi va –OH– gidroksil gruppalari saqlagan tuzlar. Ularga : Mg(OH)Cl, (CuOH)₂CO₃, Fe(OH)(CH₃COO)₂, Al(OH)SO₄, Al(OH)₂, Fe(OH)₂NO_3.
   
4. 
   Qoʻsh tuzlar – tarkibida bir xil kislota qoldigʻi va ikki xil metal atomlari saqlagan tuzlar hisoblanadi. Masalan : KAl(SO₄)₂, (NH₄)₂Fe(SO₄)₂
   
5. 
   Kompleks tuzlar - tarkibida murakkab (kompleks) ionlar kiradi. Bunday tuzlar dissotsilanganda kompleks ion shundayligicha ajraladi. K₄[Fe(CN)₆]; K₃[Fe(CN)₆]; Na₃[Co(NO₂)₆]; Na₂[ptCl₆]; K₂[HgJ]; Na₂[Zn(OH)₄] kabi moddalar kiradi.
   

Tuzlarning nomlanishi
- Oʻrta tuzlar metall nomiga (valentligiga) kislota qoldigʻining nomini qoʻshib aytish bilan nomlanadi: CuSO₄ – mis sulfat, FeCl₂ – temir (II) xlorid, FeCl₃ temir (III) xlorid, Sn(NO₃)₂ – qalay (II) nitrat, Cr₂(SO₄)₃ – xrom (III) sulfat.
- Nordon tuzlar metall (valentligi) va kislota qoldigʻi nomiga, agar tuz tarkibida vodorod atomi bitta boʻlsa, “gidro” yoki ikkita boʻlsa, “digidro” qoʻshimchalari qoʻshib aytiladi. Masalan: NaHCO₃ – natriy gidrokarbonat (yoki natriy bikorbanat); KHSO₃ – kaliy gidrosulfat (yoki kaliy bisulfit); CaHPO₄ – kalsiy gidrofasfat, NH₄H₂PO₄ – ammoniy digidrofosfat, Mg(H₂PO₄)₂ – magniy digidrofosfat, KH₂BO₃ – kaliy digidroborat.
- Asosli tuzlar metall nomi (valentligi) va kislota qoldigʻi nomiga “gidrokso” soʻzi qoʻshib nomlanadi. Masalan: Mg(OH)NO₃ – magniy gidroksonitrat, Fe(OH)Cl – temir (II) gidroksoxlorid, Fe(OH)₂Cl – temir (III) digidroksoxlorid, Al(OH)₂CH₃COO – alyuminiy digidroksoatsetat.
- Qoʻsh tuzlar avval valentligi (oksidlanish darajasi) katta metall, keyin valentligi kichigining nomi va oxirida kislota qoldigʻining nomi aytilishi bilan nomlanadi: KAl(SO₄)₂ – alyuminiy kaliy sulfat, (NH₄)₂∙Fe(SO₄)₂∙12H₂O – temir ammoniy sulfat. Bular umumiy nom bilan “achchiqtosh”lar ham deb aytiladi. Shunga muvofiq, birinchi – alyuminiy kaliyli achchiqtosh, ikkinchisi – temir ammoniyli achchiqtosh deb aytiladi.
- Kompleks tuzlarni nomlashda, avval kislota qoldigʻi (yoki neytral molekula)ning lotincha soni, keyin uning nomi, ,metallarning nomi (valentligi) va tashqi sferadagi metall (yoki kislota qoldigʻi) nomi aytiladi. Masalan: K₃[Fe(CN)₆] – geksatsianoferrat (III) kaliy, K₂[PtCl₄] – tetraxlorid platinat (II) kaliy, [CrCl₂(H₂O)₄Cl] – dixlorotetraakva xrom (III) – xlorid. Agar tashqi sferada boshqa ionlar boʻlmasa: [CrCl₃(H₂O)₃] – trixlorotriakva xrom (III) kabi nomlanadi.
Fizik xosslari
Tuzlar boshqa birikmalardan mustasno tariqasida qattiq kristall moddalar boʻlib, turli ranglarda boʻladi. Ular suvda eruvchanligiga qarab yaxshi eriydigan (NaCl, KCl, NH₄NO₃, KNO₃, CaCl₂), kam eriydigan (CsSO₄, Ag₂SO₄, PbCl₂) va juda kam ya’ni amalda erimaydigan (CaSiO₃, Al(SiO₃)₃)larga boʻlinadi.