Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Gidroliz mexanizmi.

Tuzlar gidrolizining mexanizmi tuz tarkibiga kirgan metall kationi va kislota qoldig‘i - anionning tabiatiga, aniqrog‘i, qutblanuvchanligi (polyarizatsiyasi) ga bog‘liq. Agar ion qanchalik kuchli qutblansa (qutblangan bo‘lsa) gidroliz shunchalik tez va to‘liq boradi. Umuman Kat⁺ⁿ va An^-m lar ishtirokida gidroliz borish jarayoni mexanizmlarini quyidagicha tasavvur etish mumkin.

1. 
   Ma’lumki, xar qanday kation suvli eritmada donor-akseptor ta’siri tufayli gidratlangan xolda. ya’ni akvokompleks [Kat(H₂O)_n]^m xolida bo‘ladi. Bu kompleksdagi kationning zaryadi qanchalik katta va radiusi qanchalik kichik bo‘lsa uning akseptorlik kuchi shunchalik katta, ya’ni Kat ... OH₂ bog‘i barqaror bo‘ladi. Bunday kompleks tarkibidagi O - H bog‘i kuchli qutblanuvchanlik xossasiga egadir. Shu sababli "gidrat qobig‘ida" gi (Kat*H₂O ... H₂O) suv molekulalari o‘rtasidagi vodorod bog‘lanish kuchli bo‘ladi. Bunday o‘zaro ta’sirlashuv natijasida kation bilan bevosita bog‘langan suv molekulasidagi O - H bog‘i kuchsizlanib [Kat*HO^- ---H⁺ ... H₂O], vodorod atomi sekinlik bilan ajraladi va "gidrat qobiq" dagi suv molekulasi bilan birikib H₃O⁺ gidroksoniy ionini hosil qiladi, Kation esa OH^- guruh bilan kuchliroq kimyoviy bog‘ hosil qilib Kat(OH)_n asosga aylanadi.
   

Ajralib chiqadigan H₃O⁺ - ionlari eritmadagi [H⁺] = [OH^-] muvozanatni buzib, [H⁺] > [OH^-] bo‘lishiga, ya’ni eritmada kislotali muhit pH < 7 yuzaga kelishiga olib keladi.

Bu o‘zgarishlar asosan: NH₄ ⁺, Cu²⁺, Al³⁺ , Cr³⁺, Fe²⁺ , Fe³⁺, Co²⁺, Ni²⁺, Zn²⁺ , Cd²⁺, Hg²⁺, Pb²⁺, Sn²⁺, Sb³⁺, Bi³⁺, Mn²⁺, Mg²⁺ ionlari ishtirokida ro‘y beradi. Boshqacharoq aytganda, hosil bo‘ladigan asos Kat(OH)_n qanchalik kuchsiz bo‘lsa gidroliz shunchalik oson va tez boradi.

2. 
   Anionlar ham gidroliz reaksiyalari borishida ishtirok etadi. Aksariyat anionlar (kislorodli EO_x^-m va kislorodsiz E^-m) eritmada suv molekulalari bilan vodorod bog‘lanish tufayli gidratlangan xolda bo‘ladilar: E^-m... H-O-H yoki EO_x^-m... H₂O). Bu ionlardagi anion bilan suv molekulalari o‘zaro qutbli (polyarizatsion) ta’sir tufayli "An^-m...H₂O" vodorod bog‘i kuchayib, kovalent
   

bog‘lanishga o‘tadi va anion o‘ziga H⁺ - ionini biriktirib oladi (kuchsiz kislota

HAn  HE yoki HEO_x hosil bo‘ladi), eritmaga OH^- ionlari ajralib chiqadi:

[E^-m..H₂O]

 [ E^-m--H ... OH]

 [E^-m - H]^-(m-1) + OH^-

x 2
[EO ^-m...H O]

 [EO ^-m --H ... OH]

 [ EO ^-m -H]^-(m-1) + OH^-

x

x
gidratlangan



oraliq xolat



kislota + OH^-

anion

Reaksiya natijasida suvli eritmadagi [H⁺] = [OH^-] muvozanat buzilib [H⁺] < [OH^-] bo‘ladi, eritmaning muhiti (pH > 7) ishqoriy bo‘ladi. Suv bilan gidroliz reaksiyasiga kuchsiz kislotalar tarkibiga kiruvchi kislota qoldiqlari - anionlar : F^-, S^-2 CN^-, CH₃COO^-, HCOO^-, NO₂ ^-, CO₃^-2, SO₃^-2, ClO^-, PO₄^-3, SiO₃^-2 kirishadi.