Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti q

 
 
 
 

---

 
 
85 
2. Pedagogik  aksiologiya va  undan boshlang‘ich  ta’lim  tizimida  foydalanish 
oid tajriba-sinov ishlarining samaradorlik darajasi 
Oliy  ta’lim  muassasalari  Boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarida  milliy  aksiologiya  va 
undan  boshlang‘ich  ta’lim  tizimida  foydalanish    jarayonida  bir  qator  ta’limiy  va 
tarbiyaviy  vositalardan  o‘rinli,  maqsadga  muvofiq  va  samarali  foydalanishga 
alohida  e’tibor  berildi.  Mazkur  o‘rinda  quyidagi  vositalarning  samaradorligi 
aniqlandi: 
1. Texnik  qurilmalar  –  kompyuter,  video  va  audeo  magnitofonlar,  nusxa 
ko‘paytirish qurilmasi, radio, televizor va boshqalar.  
2. Yozma  manbalar  –  ilmiy,  ilmiy-ommabop,  ommabop  va  badiiy  adabiyotlar, 
xalq og‘zaki ijodi namunalari, tarixiy hujjatlar, lug‘atlar. 
3. Moddiy  ashyolar  –  ish  yuritish  qurollari  (ish  qog‘ozi,  ruchka,  yozuv  taxtasi, 
flomasterlar, skotch). 
Yordamchi  materiallar  –  kartochkalar, jadvallar, sxemalar, tasvirlar, maketlar  va 
boshqalar. 
"Ajdodlarimiz  boshidan  ne-ne  suronlar,  fojialar,  talon-tarojlar  kechmadi. 
Ammo  insoniyat  taraqqiyotiga  ulkan  hissa  qo‘shgan  buyuk  allomalar, 
donishmandlar,  sarkardalarni  еtishtirgan,  bebaho  ma’naviy  qadriyatlarni 
yaratgan ham ana shu xalqimizning dahosidir. 
Asrlar  davomida  aqlu  zakovati  ila  bun yod   etgan  boy  ma’naviyati 
tufayli  xalqimiz  mag‘rur  yashadi,  mehnat  qildi,  doimo  hurriyat  va  erk  sari 
intildi.  Ana  shu  milliy  ong,  ana  shu  milliy  g‘urur  bugungi 
istiqlolimizning  oltin  poydevoridir.  Bu  poydevorga  Shiroq,  To‘maris, 
Beruniy,  Forobiy,  Abu  Ali  ibn  Sino,  al -Xorazmiy,  Amir  Temur,  Bobur, 
Navoiy va Ulug‘bek kabi yuzlab ulug‘ zotlar asos solganlar... 
Xalqimiz  faqat  jisman  emas,  ruhan  ham  uyg‘oq  bo‘lmog‘i  darkor.  Ruh 
bedorligiga  uning  rahbar  rahnamolari,  olimu  ziyolilari,  barcha  farzandlari 
mas’uldir. 

---

 
 
86 
O‘zbek  xalqi  o‘ziga  xos  milliy  urf-odat,  an’analari,  jasur,  qahramon 
farzandlari, ilm-fan va san’at, davlat va jamoa buyuk
 
namoyandalari, ona-Vatani 
bilan  faxrlanadi.  Zero,  o‘tmishda  bu  buyuk  ajdodlarimiz  ko‘rsatgan 
qahramonlik, fidoyilik,  O‘zbekiston go‘zalligi bugungi  yoshlarimizda iftixor 
tuyg‘usining  shakllanishi  va  barqaror  bo‘lishiga  xizmat  qilishi  tabiiydir. 
Shu  sababli  ham  iftixor  ramzi  bo‘lgan  millat,  xalqning  o‘zligini  anglashi, 
o‘zining  milliy  qadriyatlari,  urf-odatlarini  unutmasdan,  ularni  tiklab,  avaylab, 
boyitib o‘sib kelayotgan avlodga еtkazish lozim. 
Tarixga nazar solar ekanmiz, xalq baxt-saodati, tinchligi,  ozodligi  yo‘lida 
o‘z  hayotini  baxshida  etgan  vatandoshlarimiz  ko‘rsatgan  qahramonlik, 
insonparvarlikni  ko‘ramiz,  u  bilan  faxrlanamiz.  Masalan,  miloddan  avvalgi 
birinchi  ming  yillikda  O‘rta  Osiyoning  shimoliy-sharqiy  hududlarida  yashab 
chorvachilik, dehqonchilik bilan shug‘ullangan Sak qabilasi a’zosi podachi Shiroq o‘z 
boshliqlarining  huzuriga  kelib,  qabilaga  hujum  qilib  kelgan  Eron  shohi  Doro 
qo‘shinlarini  hiyla  bilan  halok  etajagini  aytadi  va  shu  еrning  o‘zida  quloq-burnini 
kesib, boshqa a’zolarini jarohatlaydi. Eron  shohi oldiga kelib, Sak qabilalaridan 
"jabr"  ko‘rganini,  shoh  qo‘shiniga  ko‘maklashish  niyatida  kelganligini  aytadi. 
Doro qo‘shinlarini suvsiz quruq sahroga boshlab boradi. Dushman: "Bizni qayerga 
boshlab kelding, ablah.!" - deganda, Shiroq: "Men еngdim, Doro qo‘shinini bir o‘zim 
еngdim!...  Istagan  tomoningizga  boravering!  Mening  go‘rim  shu  еrda"  -  deb 
oyog‘i ostini ko‘rsatadi. 
Eron  sarkardasi:  "Agar  sen  sahro  quduqlari  va  chashmalarini  bizga  ko‘rsatsang, 
gunohingdan  kechib,  So‘g‘diyadagi  istagan  qishloqlardan  birini  senga  in’om 
qilamiz"  deganda,  Shiroq  unga:  "Men  o‘z  elimning  dushmanlariga  yordam  uchun 
cho‘zadigan qo‘limni kesib tashlaganim ma’qul", - deb javob beradi. 
Halokat  yoqasida  qolgan  eroniylar  chiday  olmay  Shiroqni  o‘ldiradilar. 
Shiroq  o‘z  jonini  qurbon  qilib,  Sak  qabilasini  dushman  hujumidan  xalos 
qiladi. 

---

 
 
87 
Amudaryo  va  Sirdaryoning  quyi  oqimida  miloddan  avvalgi  VII-IV  asrlarda 
yashagan  Massaget  qabilalariga  boshchilik  qilgan.  To‘maris  Eron  shohi 
Kayhisravning  qabila  ahlini  o‘ziga  qaram  qilib  olish  niyatida  ishlatgan 
hiylasini  u  yuborgan  elchilar  so‘zidan  bilib  olib  Kayhisravni  yovuz 
niyatlaridan  qaytib  o‘z  yurtiga  ketishga  da’vat  etadi.  Elchiga:  "Boshimizdan 
zar  sochganlaringda  ham  biz  erkinlikni  qullikka  almashtirmaymiz",  -  deydi. 
Dasturxon  atrofida  o‘tirganlar:  "Rost  gan",  "Vatandosh  ayollarimizning  gapi 
bunday bo‘ladi", - deb To‘maris so‘zini ma’qullaydilar. 
Kayhisrav  hiyla  bilan  To‘marisning  o‘g‘lini  va  u  bosh  bo‘lgan  qo‘shinlarni 
ichkilik bilan mast qilib asir olib, ko‘pini o‘ldirganidan xabardor bo‘lganda, u 
Kayhisrav  qo‘shinlariga  qarshi  urushib  jangda  g‘alaba  qozonadi,  Kayxisrav 
halok  bo‘ladi.  Kallasini  tanasidan  judo  qilib  keltirganlarida,  T o‘maris 
nafrat  bilan  unga  qarab:  "Ey  Kayhisrav,  umr  bo‘yi  jang  qilib  odam qoniga 
to‘ymading,  mana  endi  to‘yguningcha  ich!"  -  deb  uni  qon  to‘ldirilgan  meshga 
solib, mesh og‘zini 
 
chilvir bilan mahkam bog‘lab qo‘yadi . 
Alpomish odil, haqguy, mard, jasur, or -nomusli, insonparvar qahramon 
sifatida  elda  shuhrat  qozonadi.  U  o‘z  yurtini  chetdan  bo‘lgan  hujumlardan 
mardona  himoya  qiladi.  Qalmoqlar  yurtida  Barchin  qo‘ygan  barcha 
shartlarni  mardona  bajarib,  urush-janjalsiz  Barchinoyni  Boysun-Qo‘ng‘irot 
yurtiga  olib  keladi.  Yurtda  adolat  o‘rnatib,  Boysari  bo shliq 
qo‘ng‘irotliklarni 
o‘z 
yurtiga 
qaytarib, 
Boysun-Qo‘ng‘irot 
urug‘ini 
birlashtiradi, ularni inqirozdan qutqaradi . 
Millat  sha’ni  fidoyilaridan  biri  Spitamen  Iskandar  qo‘shiniga  qarshi  xalq 
qo‘zg‘oloniga  boshchilik  qiladi.  U  Zarafshon  daryosi  bo‘yidagi  bir  joyda 
pistirmadan  chiqib  Iskandar  qo‘shiniga  tashlanadi.  Dushman  atroflarini 
qurshab  olib,  ikki  ming  nafardan  ko‘proq  yunon  harbiylarini  qirib 
tashlaydi.  Shunda  Iskandar  o‘zi  lashkarga  bosh  bo‘lib,  Sirdaryo  sohillaridan 
Spitamen  ustiga  otlanadi.  Biroq  Spitamen  kuchlar  nisbatini  hisobga  olib, 
quyi Qashqadaryo va Buxoro tomonga chekinadi. Iskandar uni izlab Marokanda 

---

 
 
88 
va  Buxoro  shaharlari  oralig‘idagi  еrlarni  qarichma-qarich  titkilab  chiqadi. 
120  ming  tinch  aholi  qirib  tashlandi.  Bu  xabarni  eshitgan  Spitamen  yana 
kurashni  kuchaytiradi.  Iskandar  ayyorlik  yo‘liga  o‘tib,  unga  murosa  qilishni 
taklif  etadi,  katta  So‘g‘d  o‘lkasiga  uni  boshliq  qilishni  va’da  qiladi. 
Spita men 
unga  
munosib 
javo b 
berib, 
kelgindi 
dushmanning 
muruvvatiga  zor  emasligini  aytadi.  Bu  xabar  Iskandarning  yuragiga 
xanjarday  botadi.  Spitamenni  tor-mor  etishga  ahd  kiladi.  Bu  orada 
Spitamen  Baktriya  va  quyi  Zarafshonda  makedoniyaliklarga  karshi  yana 
hujum uyushtiradi. Ammo bu tengsiz janglarda u muvaffaqiyatsizlikka uchradi. 
Toqati toq bo‘lgan Iskandar Spitamenni hamma joydan izlay boshlaydi. 
Vahimaga  tushgan  shaklar  o‘z  boshlarida  tug‘ilayotgan  ofatni  bartaraf  qilish 
uchun Spitamenni yuqotishga ahd qiladilar, uni o‘ldiradilar . 
Respublika  uzluksiz  ta’lim  tizimida  amalga  oshirilayotgan  islohotlarning  asosiy 
maqsadi  va  bosh  vazifasi  mazkur  tizimni  texnologiyalashtirishdan  iboratdir. 
Tajriba-sinov ishlari jarayonida tadbirlarni muayyan loyiha asosida tashkil etishga 
alohida  e’tibor  qaratildi.  Tadbirlarni  o‘tkazish  chog‘ida  «Kichik  guruhlarda 
ishlash», «Qarorlar shajarasi», «Tafakkur cho‘qqisi», «Yumaloqlangan qor o‘yini» 
hamda «Klaster» metodlaridan foydalanildi.  
Boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarining  ta’lim-  tarbiyasida  milliy  aksiologiyadan 
foydalanish  va  ular  ongida  milliy  aksiologiyaizga  hurmat  hissini,    tuyg‘usini 
shakllantirish  jarayonida  bir  qator  ta’limiy  va  tarbiyaviy  vositalardan  o‘rinli, 
maqsadga  muvofiq  va  samarali  foydalanishga  alohida  e’tibor  berildi.  Mazkur 
o‘rinda  quyidagi  vositalarning  samaradorligi  aniqlandi:  texnik  qurilmalar  – 
kompyuter,  video  va  audio  magnitafonlar,  nusxa  ko‘paytirish  qurilmasi,  radio, 
televizor  va  boshqalar;  yozma  manbalar  –  ilmiy,  ilmiy-ommabop,  ommabop  va 
badiiy  adabiyotlar,  xalq  og‘zaki  ijodi  namunalari,  tarixiy  hujjatlar,  lug‘atlar; 
moddiy  ashyolar  –  ish  yuritish  qurollari  (ish  qog‘ozi,  ruchka,  yozuv  taxtasi, 
flomasterlar,  skotch);  yordamchi  materiallar  –  kartochkalar,  jadvallar,  sxemalar, 
tasvirlar, maketlar va boshqalar. 

---

 
 
89 
 Tajriba-sinov  ishlarini  olib  borish  jarayonida  quyidagi  metodlardan  foydalanish 
boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarining  ta’lim-  tarbiyasida  milliy  aksiologiyani 
shakllantirishda samarali ekanligi aniqlandi: 
1.Suhbat  metodi  –  Boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarning  milliy  qadriyatlar 
to‘g‘risida  tushunchaga  egaliklarini  anglash,  ularning  yoshlarda  ushbu  tuyg‘uni 
shakllantirish  borasidagi  fikrlarini  o‘rganish  hamda  muammo  yuzasidan  erkin, 
mustaqil fikr yuritishlarini ta’minlashga yordam beradi. 
2.Savol-javob  metodi  –  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarining    ta’lim-  tarbiyasida 
milliy  aksiologiyadan  foydalanish    milliy  qadriyatlarimiz  haqidagi  shaxsiy 
mulohaza  va  qarashlarini  aniqlashga  xizmat  qiladi.  Savollarning  aniq,  qisqa 
bo‘lishi  va  to‘g‘ri  ifodalanishi  Boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilar  uchun  mantiqiy 
fikrlashga imkon beradi.  
Ma’ruza metodi – tajriba-sinov ishtirokchilariga milliy qadriyatlarmiz mohiyatini 
anglatish,  uning  lug‘aviy  ma’nosini  to‘g‘ri  tushuntirish,  shaxsda  so‘z 
yuritilayotgan  tuyg‘uni  shakllantirish  omillari,  shart-sharoitlar  va  pedagogik 
imkoniyatlari to‘g‘risida ma’lumotlar berishga yo‘naltiriladi.   
3.Tushuntirish  metodi  –bsinf  o‘quvchilarida  milliy  qadriyatlar  tushunchasining 
nazariy mohiyati va  unga ega bo‘lishning ijtimoiy ahamiyati, millat ravnaqi, yurt 
ozodligini ta’minlashdagi roli haqidagi tushunchalar hosil qilinadi.    
4.Faoliyatda  mashqlantirish  (amaliy  mashqlar)  metodi  –  intellektual  treninglar 
asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida milliy qadriyatlarmizni shakllanishi uchun 
sharoit yuzaga keladi. 
5.Interfaol  metodlar  –  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilar  tomonidan  milliy 
aksiologiyaning    ahamiyati    yuzasidan  erkin,  mustaqil  fikr  yuritish,  bahs-
munozarani  tashkil  etish  ko‘nikma  va  malakasining  tarbiyalanishi,  boshlang‘ich 
sinf  o‘quvchilarning  standart  fikr  yuritishdan  ozod  etish,  shuningdek,  muhokama 
etilayotgan  muammoning  еchimiga  oid  rang-barang  g‘oyalarni  to‘plashga  imkon 
beradi.  

---

 
 
90 
6.Hikoya  qilish  metodi  –milliy    qadriyatlarmizning  ijtimoiy  ahamiyati,  ana 
shunday  tuyg‘uga  ega  bo‘lgan  tarixiy  shaxslar,  bugungi  kun  qahramonlarining 
faoliyati,  yoshlarda  so‘z  yuritilayotgan  tuyg‘uni  tarbiyalash  yuzasidan  jonli  nutq 
yordamida tushuntirishlarni olib borish hisoblanadi. Tushuntirish boshlang‘ich sinf 
o‘quvchilar  tomonidan  muammoning  mohiyatini  to‘g‘ri  anglanishiga  imkon 
yaratadi.  
Ma’lumki,  pedagogik  yo‘nalishlarda  tashkil  etiladigan  tadqiqotlarning  asosida 
o‘rganilayotgan  muammoning  amaliyotdagi  mavjud  holatini  o‘rganish,  qo‘lga 
kiritilgan dalillarni tahlil etish, muayyan xulosalarga kelish, shuningdek, chiqarilgan 
xulosalar  asosida  yagona  muammoning  umumiy  holatiga  baho  berishga 
yo‘naltirilgan amaliy faoliyat alohida o‘rin tutadi.  
Tajriba-sinov ishlarini tashkil etish jarayonida ana shu yondashuvga ko‘ra amaliy 
harakatni  yo‘lga  qo‘yish  maqsadga  muvofiq  deb  topildi  va  tajriba-sinov 
maydonlarida  amalga  oshiriluvchi  dastlabki  amaliy  faoliyat,  istiqboldagi 
harakatlarning muhim qismi sifatida namoyon bo‘lishini nazarda tutgan holda uni 
samarali tashkil etish yo‘lida harakat olib borildi. Dastlabki  - asoslovchi tajriba 
ishlarining muayyan loyiha asosida olib borilishi ushbu urinish samarasini ta’minladi. 
Quyida  asoslovchi  tajriba  ishlari  hamda  ushbu  tajriba  ishi  uchun  nazariy  asos 
bo‘lgan loyihaning mohiyati xususida to‘xtalamiz. 
Asoslovchi  tajriba  ishining  samarasini  kafolatlaydigan  loyiha  quyidagi  mazmunga 
ega bo‘ldi: 
1.Tashkiliy-tayyorgarlik  bosqichi.  Ushbu  bosqichda  asoslovchi  tajriba  ishlarining 
o‘tkazilishiga  imkon  beradigan  quyidagi  obektiv  va  subektiv  omillarning 
mavjudligi aniqlandi: 
a) tajriba-sinov  ishlarini  yo‘lga  qo‘yish  uchun  imkon  beruvchi  tajriba  maydonlari 
tanlandi; 
b) tajriba-sinov  ishlarining  amalga  oshirilishida  asosiy  subekt  sifatida  namoyon 
bo‘luvchi  respondent-boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilar  hamda  o‘qituvchilarning  soni 
aniqlab olindi, respondentlar tajriba va nazorat guruhlariga ajratildi; 

---

 
 
91 
g)  Maktablarda  muammo  bo‘yicha  tashkil  etiladigan  tajriba-sinov  ishlarining 
bevosita,  izchil,  uzluksiz  ravishda  hamda  maqsadga  muvofiq  holda  olib 
borilishini ta’minlash uchun mas’ul shaxslar belgilandi. 
2.Tajriba-sinov  ishlarini  bevosita  tashkil  etish  jarayoni.  Mazkur  jarayonda 
quyidagi vazifalar belgilab olindi: 
a)  dastlabki  tajriba  ishlari  uchun  asos  bo‘ladigan  ishlanmalar  tayyorlandi  va 
ularning  mazmuni  muhokamadan  o‘tkazildi,  muhokama  jarayonida  bildirilgan 
fikrlar asosida ishlanmalar mazmunan to‘ldirildi; 
b)  respondent-o‘quvchi  va  o‘qituvchilar  ishtirokida  muloqot  tashkil  etilib,  ushbu 
jarayonda  amalga  oshirilishi  zarur  bo‘lgan  vazifalarning  mohiyati,  tajriba-sinov 
ishlarini  olib  borilishidan  ko‘zlangan  maqsad,  kutilayotgan  natijalar,  shuningdek, 
respondentlarning  amaliy  faoliyat  doirasidagi  ishtiroklari  borasida  tushunchalar 
berildi; 
3.  Asoslovchi  tajriba-sinov  ishlarining  yakuniy  bosqichi.  Ushbu  bosqichda 
quyidagi vazifalar bajarildi: 
a)  amaliy  jarayonda  aniqlangan        boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarining  ta’lim- 
trbiyasida milliy aksiologiyaning shakllanganlik darajasini ifodalovchi ma’lumotlar 
umumlashtirildi; 
b)  umumlashtirilgan  ko‘rsatgichlar  matematik-statistik  metod  yordamida  qayta 
tahlil etildi; 
v) matematik-statistik tahlil natijalariga muvofiq umumiy xulosaga kelindi. 
Respondent-o‘qituvchilarning Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ta’lim-tarbiyasida 
pedagogik   aksiologiyadan foydalanish texnologiyasi masalalariga munosabatlari 
№  Omillar 
Respondentlar soni  50 
Javoblar 
Ijobiy 
Qisman 
Salbiy 
1. 
Ta’kidlovchi 
tajriba 
jarayonida 
pedagogik 
aksiologiyadan 
boshlang‘ich 
ta’lim 
jarayonida 
foydalanish imkoniyatning mavjudligi 
5 
10 
15 

---

 
 
92 
2. 
Milliy-madaniy  meros,    me’moriy 
yodgorliklarni 
asrash 
borasidagi 
mashg‘ulotlarning 
samarali 
tashkil 
etilishiga munosabatlari 
7 
15 
8 
3. 
Boshlang‘ich 
sinf  o‘quvchilarining 
ta’lim- 
tarbiyasida 
pedagogik 
aksiologiyaning  roli  qanday  ahamiyatga 
ega ekanligi.  
15 
7 
8 
4. 
O‘zlari 
faoliyat 
yuritayotgan 
maktabning 
 
boshlang‘ich 
sinf 
o‘quvchilarida 
pedagogik 
aksiologiyani  shakllantirish  masalariga 
e’tibor qaratilishi  
8 
15 
7 
5. 
Ta’lim  jarayonida  Boshlang‘ich  sinf 
o‘quvchilarining 
ta’lim-  tarbiyasida 
pedagogik  aksiologiyadan  foydalanish 
texnologiyasiga 
yo‘naltirilgan 
mashg‘ulotlarning o‘tkazilishi  
8 
15 
7 
6. 
Boshlang‘ich 
sinf  o‘quvchilarining 
ta’lim- 
tarbiyasida 
pedagogik 
aksiologiyadan  foydalanish  jarayonida 
fanlararo aloqadorlikdan foydalanish 
5 
20 
5 
7. 
Boshlang‘ich 
sinf  o‘quvchilarining 
ta’lim- 
tarbiyasida 
pedagogik 
aksiologiyadan  foydalanish  jarayonida 
jamoatchilik ishtirokiga tayanish 
6 
18 
10 
 
Tajriba-  sinov  jarayonida  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarining  ta’lim-  tarbiyasida 
pedgogik  aksiologiyadan  foydalanish  texnologiyasini  joriy  etilishi    o‘quvchilar 
shaxsida  milliy  qadriyatlarmizga  nisbatan  iftixor  tuyg‘usini  rivojlantirib  bordi. 
Ushbu  holatlar  mashg‘ulotlar  davomida  xalq  milliy  .merosi,  qadriyatlari  va 
zamonaviy 
ilm-fan, 
texnika 
va 
texnologiya, 
shuningdek, 
madaniyat 
yo‘nalishlarida  millat  vakillari  tomonidan  qo‘lga  kiritilayotgan  yutuqlar 
xususida fikr yuritilganda, ularning faxr bilan so‘zlashlari, milliy-madaniy meros, 
xususan,  me’moriy  yodgorliklarni  asrash  borasidagi  tashabbuslarni  ilgari 
surayotganliklarida ko‘zga tashlanayotganligiga alohida ypg‘y berib o‘tadilar.  

---

 
 
93 
Boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarining  ta’lim-  tarbiyasida  pedagogik  aksiologiyadan 
foydalanish texnologiyasini  aniqlash mezonlari 
№  Mezonlar 
 
 
 
 
1. 
Milliy    iftixor  tushunchasining        lug‘aviy  ma’nosi  va  mantiqiy         
mohiyatini chuqur anglaydilar 
2. 
 Milliy qadriyatlarimizni o‘rganishga xohishi vujudga kelgan 
3. 
 Pedagogik aksiologiyaning bolalar tarbiyasidagi ahamiyatini o‘rganishga 
ehtiyojni oshganligi 
4. 
Bu borada faollik ko‘rsatadilar