Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti,, N. R. Alimqulov, N. B. Sultanova

 
15.1.1. Natural vositalardan foydalan ish texnologiyasi. 
 
Geografiya darslarida o’qitishning samarasi o’quvchilarni tabiat va xo’jalik 
haqida bevosita olgan tasavvurlariga tayanadi. Shunning uchun geografik 
bilimlarni o’zlashtirishda natural vositalardan foydalanish katta ahamiyatga ega. 
Natural geografik vositalar ikkita katta guruhga bo’linadi: 
-
bevosita tabiiy sharoitda o’rganiladigan natural vositalar; 
-
sinf sharoitida o’rganiladigan natural vositalar. 
Bevosita tabiiy sharoitda o’rganiladigan natural vositalarga geologik 
ochilmalar, relyef shakllari,tuproqlar, o’simliklar, soylar, ko’llar, qishloq xo’jaligi 

---

157 
ekinlari, sanoat korxonalari kiradi. Mazkur natural vositalar o’quv sayohatlari 
davomida o’rganiladi. Tabiiy va ishlab chiqarish obyektlarini tabiiy sharoitda 
bevosita o’rganish yoki kuzatish boshqa o’quv vositalarini o’rganish uchun asos 
bo’lib hisoblanadi (namunalar, gerbariylar va x.k.). Tabiiy sharoitni va jarayonlarni 
kuzatish murakkab jarayon hisoblanadi. Kuzatish davomida o’quvchilarga ma’lum 
vazifalar topshiriladi va ularni bajarilishini nazorat qilib turiladi va kuzatish 
natijalari qiyoslab beriladi. O’quvchilar kuzatgan voqea va hodisalarini qayd qilib 
borishlari lozim. 
Mazkur kuzatish natijalaridan dars jarayonida foydalanish mumkin. Tabiiy 
holda voqea va hodisalarni kuzatish ko’nikmalari dars jarayonida mashq qilish va 
rasmlarni kuzatish hamda statistik ekranli qo’llanmalarni kuzatish asosida 
shakllantiriladi. Masalan, “Cho’l tabiati tasvirlari” dipozitivini ko’rsatayotib 
o’qituvchi o’quvchilariga qo’yidagicha savol berishi mumkin “Cho’l relyef 
shakllarini hosil bo’lishining sababi nimada? Cho’l relyef shakllarining asosiy 
belgilari nimadan iborat?”.
O’quv sayohatlari davomida georafik obyektlarni kuzatish juda murakkab 
muammo hisoblanadi. Shuning uchun o’qituvchi avval tashkiliy ishlarni amalga 
oshirmog’i lozim. Buning uchun o’quvchilarga o’quv sayohatini maqsadi va 
vazifalarini tushuntiradi, sinf ma’lum bir guruhlarga bo’ladi, har bir guruhga 
topshiriq beriladi. Masalan, boshlang’ich tabiiy goeografiya (V cinf) kursi 
bo’yicha o’quv sayohatiga chiqqanda quyidagi topshiriqlarni ifodalash mumkin. 
- geologik ochilmalarni tozalash va uni diqqat bilan ko’zdan kechirish; 
- ochilmadagi qatlamlar sonini aniqlash. Qatlamlarni qalinligini o’lchash; 
- qatlamlarni yotish holatini o’rganish va ularni sabablarini aniqlash; 
- yotqiziqlar hosil bo’lishi qanday sharoitda sodir bo’lgan; 
- relyefni o’zgarishiga qanday tashqi kuchlar ta’sir etadi; 
- tashqi kuchlarni relyefga ta’siri nimalarda ifodalangan. 
Mazkur topshiriqni bajarish o’quvchilardan o’ta kuzatuvchanlikni talab 
qiladi. Ular qatlamlarni chegaralarini, qatlamlarni joylanishidagi o’ziga xos 
xususiyatlarni, qatlamlar tarkibidagi tog’ jinslarini o’lchamlarini aniqlashlari 
lozim. Olib borilgan kuzatishlar natijasida o’quvchilar guruhi tog’ jinslarini hosil 
bo’lishi, ularni to’planishi va yotishi haqida bilimlarni yaxshi o’zlashtirishlariga 
imkon beradi. 
O’quvchilarni natural obyektlarni kuzatishi o’qituvchilarning bevosita 
rahbarligida olib boriladi, ayrim hollarda kuzatish ishlarida o’qituvchilarni o’zi 
ham qatnashadi. 
Sinf sharoitida quyidagi natural obyektlarni kuzatish mumkin: 
a) tog’ jinslari namunalari; 
b) tuproq namunalari;
v) gerbariylar;
g) hayvonlarning qotirilgan tanalari (tulum va mulyaj); 
d) sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlari namunalari.