Kanserogen moddalarning ko‘p miqdori ta‘sirida yolg‘iz klonlarning kelib chiqishi
yoki to‘qimaning ulkan hududini nurlantirish yohud o‘sma viruslarining ommaviy
tus olishida o‘smalarni yolg‘izlatish haqidadir. Har holda.bu ta‘sirlardan har
biriyoklassik mutatsiyani qo‘zg‘atadi yohud to‘qimalardagi genetic apparatda
o‘zgarish (viruslar integratsiyasi) hosil qiladi.Irsiy o‘smalarning mavjudligi va
o‘smalardagixromosomaning o‘ziga xosxususiyatlari saraton kasalligining nasliy
Transformatsiya qilingan to‘qimalardagio‘smalarning zararliligining barqarorligi
va to‘qimalardan keying avlod to‘qimalariga o‘tishi xavfli o‘smalarning nasliyligi
24
haqida guvohlik brib turibdi.Ammo nasliylilikning ham asosiy sababchisi viruslar
ekanligi aniqlangan.
Virusli nuklein kislota kodlashgan virusli strukturali oqsillarni va viruslarni
tarqatuvchi
hamda
ko‘paytiruvchi oqsillarni (masalan , retroviruslardagi
revertazlarni) ko‘paytirishga xizmat qiladi.
Virusli genlar huddi to‘qima genlar kabi yangi viruslarni yaratib mutatsiya qilishi
mumkin.Bu mutatsiyalar orasida haroratga bog‘liq mutatsiyalar ham uchraydi,
bunday mutatsiyalar lozim bo‘lgan haroratda namoyon bo‘ladi. O‘tgan asrning 70-
yillarining boshlarida ana shunday haroratga bog‘liq mutant sarcoma viruslar
topilgan , unda hujayralar faqat o‘zgaruvchan harorat yordamida ko‘chirilgan.
Demak, virus genlarining biri huddi ana shunday haroratda faol bo‘lgan . Buning
ustiga bu hujayralarning xavfli xususiyatlari o‘zgaruvchan haroratdagina saqlangan
.Bundan xulosa qilib shuni aytish mumkinki , sarkomaning birgina virus geni
o‘sma o‘sishi mumkinligini ta‘minlashi mumkin ekan .Bu genning o‘zgaruvchan
haroratda hujayrani normal holatga qaytarishga omil bo‘ladi.Shunday qilib ,
sarcoma viruslarida xavfli o‘smalarni saqlaydigan va kuchytiradigan omillar bor
. Bu hali indentifikatsiya qilinmagan gen onkogen deb atalgan , ya‘ni o‘sma geni
deb nomlangan edi.
Hosil bo‘ladigan yoki saqlanmaydigan viruslarning variantlari to‘g‘ridan –to‘g‘ri
molekulyar –biologik usul bilan chog‘ishtirilganda retrovirusdagi RNK sohasini
identifikatsiya qilishimkoniyatinitug‘dirdi. Bu ish o‘tgan asrning 70-yillarida
amalga oshirildi. Srcdeb atalgan birinchi onkogen chekish orqali hosil bo‘ladigan
sarcoma viruslaridan ajratildi. Tez orada shu narsa ma‘lum bo‘ldiki, src-genini
genetic apparatga sun‘iy ravishda kiritish oqibatida hujayralar virussiz ko‘chirilar
ekan . Hujayraga kiritilgan birgina gen o‘smaga aylangan ,Tez orada src-gen kashf
qilingandan keyin boshqa virusi onkogenlar ham ixtiro qilindi, bular:myc,ras,abi
va boshqalardir.Shu narsa ravshan bo‘ldiki, o‘sma viruslari o‘smalarni o‘z-o‘zidan
hosil qilmaydi, balki hujayralarning genetic apparatiga onkogenni kiritib, hujayra
genomasida uni mustahkamlab oladi.Agar genetic apparatdan virusni olib tashlansa
, virus ko‘payish qobiliyatini yo‘qotadi ba boshqa hujayralarga o‘tmaydi.
Biri ketidan biri paydo bo‘lgan bu kashfiyotlar yangi-yangi masalalarni keltirib
chiqardi.Bu masalalardan eng muhimi virussiz onkogenlar bo‘ladimi, degan
masaladir.Bu masalaga tezda javob topildi. Ravshan bo‘ldiki , barcha normal
holatdagi hujayralarda xususiyati jihatdan virusli onkogenlarga yaqin genlar bor
ekan , bular esa protoonkogen deb ataldiBu genlar hujayralarning normal holatini
muvofiqlashtiradi.Protoonkogenlar
boshqa
genlarning
qat‘iy
nazoratida
25
bo‘ladilar.Protoonkogenlarning mutatsiyasi ularni nazorat ostida ushlab turuvchi
genlar ta‘siridan chiqarib , alohida holatga qo‘yadi. Odatda , turli faollikdagi
protoonkogenlarning
turli
konserogenlarning
faktorlarini
doimiyga
aylantiradi.Masalan , xromosoma translokatsiyasi natijasida protoonkogen ma‘lum
to‘qimada genlar ta‘sirigatushadi va u muntazamishlab , hujayralarnng bo‘linish
siklidan chiqishiga yo‘l qo‘ymaydi yoki membranadan yadroga muntazam
signallar(ras)berib turadi yohud o‘sish faktorlari haqida o‘sha hujayralarga shora
berib turaveradi.Ba‘zi o‘sma viruslari o‘z-o‘zidan onkogenga ega bo‘lmaydi, biroq
protoonkogen
bilan
baqator
xromosomada
joylashib
olib
,
uni
faollashtiradi.Kanserogen moddalari va nurlantirish , turli genlarda mutatsiya
uyg‘otib , shu jumladanprotoonkogenlarda ham , mutagen faollikningyuksak
darajasiga erishadi. Bu mutatsiyalarprotoonkogenlar harakatini buzishga olib
kelishi mumkin, uholda protoonkogenlar nazoratdan chiqadi yoki shu genlarni
nazorat
qiladigan
genlardagi
oqsil
xususiyatlarini
o‘zgartiradi.Viruslar
onkogenlarni ta‘sirga berilmaydiganhujayralarga kiritadi va bundan tashqari ,
onkooqsil hujayralarning birlashuvini ta‘minlaydi. Onkogenlarning faollashuvi
nafaqat
indutsiyalangan
kanserogen
moddalardagi
viruslar
o‘smalarni
nurlantirishda , balki birdan paydobo‘ladigan o‘smalarda ham namoyon bo‘ladi.
Shunday qilib , virus bilan birga hujayrga joylashtirilgan onkogenlar o‘smalar
paydo bo‘lishining bosh omilidir yoki mutatsiya natijasida protoonkogendan hosil
bo‘ladi yohud xromosoma translokatsiyasidan tashqari nazoratdan chiqqan genlar
oqibatidir.Lekin so‘nggi yillarda yana bitta , aftidan , kanserogenezning
umumiyroq qismi bo‘lmish onkogenlarning faolligini so‘ndiradigan o‘smalarning
suppressor genlari ham topilgan.Bu genlarning bosh yetakchisi, oqsillar sintezini
nazorat qiluvchi p53 genlaridir(p53-proteindan, bu oqsillarning molekulyar
vazni53000 dalton). Bu gen , to‘g‘rirog‘I , uninghosilasi bo‘lgan p53
proonkogenlarni qattiq nazorat qiladi, hujayralarda ma‘lum vaqtlardagina
yashashga imkoniyat beradi, masalan, hujayraning bo‘linish jarayonida
shundayimkoniyat
tug‘iladi.p53
ham,
shuningdek,
apoptoz
ham
hujayraningo‘lishini nazorat qilib turadi, bu asnoda hujayrani,agar uning genetic
apparati-DNK buzilgan bo‘lsa, o‘limga olib keladi. Shu bilan birga , p53 xavfli
mutatsiyalarning
,
shu
jumladanyomon
o‘smalarning
oldini
olib,
hujayraninggenetik strukturasini muvofiqlashtiradi.
Ba‘zi viruslarning onkogenlari p53larnibir-biriga bog‘lab turadi va uni
faolashishdan to‘xtatib qoladi,bu narsa esa , hujayralarni protoonkogenlardan xalos
etadi , apoptozlarni rad etib, hujayralarda hayotga qodir mutatsiyalarni
ko‘paytiradi.
