Низом ий номидаги тош кент давлат педагог ика


нима?  Сакраш табиат ва жамиятда содир буладиган микдор  узгаришларнинг сифат узгаришларга  утиш жараёнини



Download 9,08 Mb.
Pdf ko'rish
bet61/107
Sana07.03.2022
Hajmi9,08 Mb.
#485362
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   107
Bog'liq
Фалсафанинг умумназарий масалалари copy

нима? 
Сакраш табиат ва жамиятда содир буладиган микдор 
узгаришларнинг сифат узгаришларга 
утиш жараёнини 
англатадиган фалсафий 
тушунчадир. 
Сакраш 
тараккиётнинг 
узлуксиз куринишига 
Караганда анча 
тез 
утадиган шаклдир.
Сакраш 
микдор 
узгариш лардан 
сифат 
узгариш ларга 
утишда 
узлуксизликнинг узилишини билдиради. Сакрашлар доим аста-секинлик билан 
микдор узгаришлари натижасида тайёрланади. Бундан шуни назарда тутиш 
керакки, микдор узгариш лар нарса ва ходисани бир текисда оддий 
купайтириш ёки камайтиришдан иборат эмас. Микдор узгаришлар нарса ва 
ходисаларнинг ижобий томонларини аста-секин устириб мустахкамлашни 
хамда салбий томонларини аста-секин сусайтиришни гакозо этади. Сакраш, 
шунингдек, нарса ва ходисалар уртасидаги зиддиятларнинг хал килинишидир. 
Сакраш натижасида эски сифат билан унинг асосида харакат киладиган карама- 
каршиликлар бирлиги тугатилади ва янги сифатнинг вужудга келиши содир 
булади.
Нихоят, сакраш — эски сифатнинг инкор этилиши ва янги сифатнинг 
карор топишидир. Сакраш натижасида эскидан янгига утиш ама_гн а ошади. 
Шунга кура нарса ва ходисаларнииг ривожланиши илгарилаб боради.
Шундай килиб сакраш куйидаги жихатларга эга:
биринчидан, сакраш тараккиёг натижасида амалга ошадиган объектив ва 
конуний жараёндир;
162


иккинчидан, сакраш тадрижийликнинг узгариб, микдор узгаришларидан 
туб сифат узгаришларига утишидир;
учинчидан, сакраш эски карама-каршиликлар бирлигини тугатиш ва янги 
сифатга мое келадиган карама-каршиликларнинг вужудга келиши туфайли пайдо 
буладиган зиддиятларни хал килишдир;
туртинчидан, сакраш нарса ва ходисаларнинг ривожланиб, илгарилаб 
боришидир.
Ходисаларнинг сифат хусусиятларига ва уларнинг ривожланиш шароитига 
боглик равишда эски сифатдан янги сифатга утиш турли шаклларда содир булади. 
Хар бир нарса, ходиса узининг аник инкор килиш усулига, уз навбатида аник 
сакраш ш аклига эгадир.
Амапга 
ошиш 
муддатига 
боглик 
равишда 
аста-секинлик 
билан 
ифодаланадиган сакрашдан, бир зумда шиддат билан содир буладиган сакрашни 
фарклаш керак. Бинобарин, кимёвий элементларни бириктириш жараёнида туб 
сифат узгаришлар шиддат билан, жуда тез содир булади, аммо хайвонлар билан 
усимликларнинг .ривожланиш жараёнида эски сифатдан янги сифатга утиш 
бирмунча секин содир булади. Тез содир буладиган сакрашлар билан аста-секин 
микдор узгаришлари йули билан содир буладиган сакрашларнинг бир-бирвдан 
фарк килишини хисобга олиш керак. Тез сакраш шундай хусусиятларга эгаки, у 
биринчидан, хал килувчи зарбанинг бирдан-бир ифодаси сифатида бажарилади. 
Бу сифатий утиш булиб, даставвал бирданига эски тугатилади ва сунгра янги 
буиёд этилади. Иккинчидан, у бехосдан тез содир булади.
Аста-секин микдор узгаришлари йули билан содир буладиган сакрашлар 
эскини бир йула тугатиш билан эмас, балки узок вакт давомида эски сифатни 
янги сифатга айлантириш билан тавсифланади.
Демак, сакрашлар турли-туман шаклларда амалга ошиши содир булади. 
Бунда 
нарса 
ва 
ходисаларнинг 
бир 
холатдан 
иккинчисига утиш 
шаклларининг турли-туманлиги нимага боглик? - деган савол келиб чикади. 
Утиш шаклларининг турли-туманлиги, биринчидан, нарса ва ходисаларнинг 
мохияти ва хусусиятларига, иккинчидан, унга мувофик келадиган шароитга 
богликдир. Масалан, ижтимоий хаётда содир буладиган микдор узгаришлар 
табиатдаги сакрашлардан тубдан фарк килади.
Хозирги шароитда жамиятимизнинг ижтимоий-иктисодий, сиёсий, маданий, 
маънавий хаётида руй бераётган жараёнлар уз мохиятига к5фа янги сифатий 
узгаришларга 
киради. 
Шулар 
натижасида давлатимиз 
юксак 
боскичга 
кутарилади. Булар уз - узидан эмас, балки кенг халк оммасининг ижодий 
фаолияти, ижтимоий-сиёсий фаоллиги натижасида амалга оширилади. Бу
163


узгаришлар инкилоб йули билан эмас аста-секин тадрижий йули билан амалга 
ошади.
“Жамиятни янгилашнинг инкилобий усулларига биз мутлако каршимиз. 
Биз тадрижий - эволюцион ислохотлар йули тарафдоримиз ва бунга катьий амал 
киламиз. Мамлакатимизнинг тарихий ва миллий хусусиятларини, халкимиз 
табиати - менталитетини инобатга олсак. ривожланишнинг мазкур йули биз учун 
нихоятда макбулдир”2*', — дейди И.А.Каримов. Куриниб гурибдики, бу конун 
жамиятимизни илмий бошкариш ва унинг ривожланишда катта ахамият касб 
этади.
Диалектик зиддиятлилик конунига мувофик, 
хар бир нарса бир-бири билан узвий алокада ва бири 
иккинчисини истисно этувчи з и д м а - зид 
томонларга, кучларга эга. Бу томонлар уртасидаги муносабатлар зиддият деб 
аталиб, у гараккиётнинг манбаъини ифодалаб, эскининг йуколиши ва янгининг 
пайдо булишини ифодалайди. 
Зиддиятлилик хамма 
нарса, 
ходиса ва 
жараёнларга хос. Ички ва ташки, асосий ва ноасосий, бош ва бош булмаган, 
антогонистик ва ноантогонистик зиддиятлар булади.
Зиддиятлар хилма-хил тарзда xari килиниши мумкин. Улардан бири 
эскининг емирилиб, янгининг карор топишидир. Ижтимоий хаётда нарса ва 
ходисалар уртасидаги зиддиятларни бартараф этиб, шу асосда тараккиётда 
илгарилаб бориш мумкин. 
Зиддиятларни бартараф этишнинг самарали 
шаклларидан бири - консенсус (узаро келишув)дир.
Агар 
жамиятда 
манфаатлар 
тукнашувида 
юзага 
келадиган 
ноантогонистик зиддиятлар консенсус асосида хал этиб борилмаса, улар 
узининг карама-карши томонига огиб, антогонистик зиддиятларга айланиб 
кетиши мумкин. Хар бир мамлакат ичида хам, дунё микёсидаги зиддиятларни 
хам консенсус йули билан хал этиб бориш хозирги давр учун нихоятда 
ахамиятлидир.
Диалектик зиддиятлилик конунига мувофик хар бир нарса бир-бири билан 
узвий алокада булган ва бири иккинчисини истисно этувчи карама-карши томон 
ва кучларга эга булиб улар уртасидаги кураш натижасида эскининг йуколиши ва 
янгининг пайдо булиши юзага келади.
Маълумки, нарсалар турли-тумандир. Хамма томонлари билан айнан 
ухшаш булган икки нарсанинг узи йук. Нарсаларнинг тафовут даражаси хам бир 
хил эмас: мухим ва номухим тафовутлар мавжуд.
Нарса ва ходисалардаги тафовутлар зиддиятлар асосини ташкил этади. 
Муайян вазиятларда улар узининг карама-карши томонига огиб кетиши мумкин.
‘ч К ар и м о в И.А. У зб ек и сто н XXI а с р га и н ти л м о к д а -Т.. У зб е к и с то н . 1999, 14-бет.
164
Д и а л е к т и к зи д д и ятли л и к 
кон уни.


Карама-каршиликлар деб шунга айтиладики, табиатдаги нарса ва ходисаларда 
мавжуд булган томонлар, хоссалар ва йуналишлар бир-бирини инкор килади, 
бир вактнинг узида бир-бирини такозо хам килади. Масалан, магнитдаги 
шимолий ва жанубий кутблар, электрнинг манфий ва мусбат зарядлари, 
атомдаги тортилиш ва итарилиш, ижтимоий хаётдаги ёвузлик ва эзгулик узаро 
бир-бирини инкор этади ва айни вактда бири иккинчисини такозо этади.
Нарса ва ходисаларнинг карама-карши томонлари уртасидаги муносабат 
зиддият деб аталади. Тукнашув тушунчаси зиддиятдан фаркли уларок, нарса ва 
ходисаларнинг карама-карши томонлари кескинлашиб, уларанинг эски чегарада 
биргаликда яшаши мумкин булмай колган холатини белгилайди. Зиддиятлар 
хамма вакг хам тукнашув билан тугамай, балки алохида шароитдагина шундай 
холда булиши мумкин. Мана шу реал муносабатлар диалектик зиддиятлилик 
конунида уз ифодасини топади.
Хамма нарса ва ходисалар ички зиддиятларга ва бир-бирига карама-карши 
булган томонларга эга.
Куёш 
системаси 
хам 
карама-каршиликлар 
бирлигининг 
мураккаб 
намуналаридан хисобланади. Сайёралар системасининг маркази хисобланган 
Куёш билан бошка сайёралар уртасида шундай алокацорлик мавжудки, бу 
алокадорлик марказга интилувчи тортиш кучи ва марказдан кочувчи - 
итарилувчи кучлар таъсирида юзага келади. Шу карама-карши кучлар уртасида 
кураш Куёш системасининг яшаши ва ривожланишинг асосий конуниятларини 
белгилайди.
Агар атомни олсак, бир атом моддаси хам, аввало, мусбат ва манфий электр 
зарядлари, протон ва электрон каби мураккаб карама-карши томонларнинг 
йигиндисидир. Атом ядросининг узида тортилиш ва итарилиш каби карама- 
карши кучлар мавжуддир.
Органик дунёдаги ривожланишни узаро зиддиятларсиз тасаввур килиш 
кийин. Хдётнинг узи шундай зидма-зид жараёндирки, унда яратилиш ва 
емирилиш, ассимиляция ва диссимиляция каби карама-карши муносабатда 
булган томонлар мавжуд. Организм яшаб турган вактда унинг хужайралари 
тухтовсиз улиб, урнига янгилари пайдо булади. Мана шу икки зиддиятли 
йуналиш организмнинг яшаши учун зарур шароитни яратади. Бу жараённинг 
тухташи организмнинг халок булишига олиб келади. Жамиятда хам узига хос 
зиддиятлар мавжуд.
Диалектик зиддиятлилик конуни билиш жараёнида хам 
уз
ифодасини
топади. Маълумки, билиш жараёни бир-бирига узвий боглик булган хиссий ва
рапионал билишдан иборатдир. Х,иссий билиш оркали инсон нарса ва
ходисаларнинг факат ташки томонлари ва хусусиятлари тутрисида маълумот
олади, мавхум тафаккур оркали эса уларнинг ички муносабатларини белгиловчи
165


конуниятларни билади. Бу ерда хиссий ва рационал билиш бир жараённинг 
икки ажралмас, аммо бир-биридан фарк килувчи мухим томоиларидир.
Диалектик зиддиятлилик конунннинг умумийлик хусусияти моддий 
дунёдаги 
хамма нарса ва ходисаларга хос эканлигидагина эмас, балки 
зиддиятлар нарса ва ходисаларга, уларнинг пайдо булишидан тортиб хал о к 
булишигача, бошидан охиригача сингиб кегган. Бир мохиятнинг турли 
томонларини ифодалагани учун хам зиддиятлар карама-карши томонга огиб 
кетиши мумкин.
Биринчидан, зиддиятлар барча нарса ва ходисадагина мавжуддир, 
чунончи, анализ ва синтез, индукция ва дедукция, тафаккурга мансубдир;
Иккинчидан, зиддиятлар узаро боглик, бири иккинчисини гакозо килади, 
бири булмаса иккинчиси мавжуд булолмайди;
Учинчидан, зиддиятлар бири иккинчисига утади ва узаро бир-бирига 
сингиб кетади. Масалан, позитрон ва электрон маълум шароитда фотонларга 
айланади, натижада материянинг бошка гури келиб чикади. Карама-каршилик 
эса нарса ва ходисанинг бошкага айланиши, яъни сифат холатига утишини 
англатади. Масалан, собик шуролар даврида иктисодий муносабатларда ва 
миллий заминда зиддиятлар кадамба кадам хал килиб борилмаса, бу узининг 
карама карши томонига огиб кетишини шу соха олимлари англаб, уз 
тавсияларини беришга харакат килган эдилар. Аммо сиёсатчилар бу таклифга 
жиддий эътибор бермадилар. Окибатда бутун “иттифок” иарчаланиб кетди.
Карама-каршиликлар хакида Форобийнинг фикри алохида эътиборга молик. 
Форобийнинг фикрича, факат Оллохнинг шериги йук. шунинг учун илк 
б о р л и к н и н г
зидди булиши хам мумкин эмас. Лекин бошка хар бир нарса карама- 
карши харакатда булади. “Карама-карши булган хар бир нарса, бирга булса, —
дейди Фаробий, — у албатга, бузилишга ва уз йули айнишига олиб келади. 
Зиддиларнинг хар бирининг табиати шундай булади, улардан бирининг каерда 
булишидан катъий назар, бирининг йуклиги иккинчисининг борлигини такозо 
этади. Зидди булиши мумкин булган хар бир нарсада ахвол шундайдир” .
Табиат ва жамиятда мавжуд булган зиддиятлар узининг хилма-хиллиги 
билан тавсифланади.
Зиддиятлар хилма-хил шаклларда бартараф этилиши мумкин. Улардан 
бири эскининг емирилиб, янгининг карор топишидир, бунга мисол сифатида 
иктисодиётнинг эскиси емирилиб, аста-секинлик билан бозор муносабатлари га 
асосланган иктисодиётнинг барпо этилишини курсатиб утиш жоиздир. 
Ш унингдек карама-каршиликларни узаро онгли равишда кушиб, улар уртасидаги 
зиддиятларни бартараф этиб, шу асосда тараккиётда илгарилаб боришдан
ю
А б у Н аср Ф о р о б и й . Ф о зи л о д а м л а р ш ах р и. - Г., 1993 133 -1 3 4 - бстлар.
1 6 6


иборатдир. Зиддиятларни бартараф этишнинг самарали шаклларидан яна бири
— консенсус (узаро келишув)дир.
Консенсус карама-карши кучлар, томонлар, ижтимоий гурухдар, партиялар, 
харакатлар уртасидаги зиддиятларни умумий манфаатлардан келиб чикиб хал 
этиш 
йулларилан булиб хисобланади. У халкларни миллий тотувликка, 
хамкорликка даъват этадиган йулдир. Консенсус мулокотлар, референдумлар, 
оммавий ахборот воситалари оркали энг мухим конунлар лойихасини мухокама 
килиш ва хоказо йуллар билан амалга оширилади.
Куриниб турибдики, зиддиятларни уз карама-карши томонга огишини хал 
этишнинг 
хусусияти 
ва 
йулларини 
тугри 
тушуна 
билишлик 
амалий 
фаолиятимизда тугри мулжап олишга имкон беради.
Инкорни 
инкор 
конунига 
мувофик 
объектив 
вокеликдаги нарса ва ходисалар ривожланиш жараёнида 
эскининг янги томонидан инкор килиш шаклида руй беради. Бирок эскилик 
бутунлигича инкор килинмайди, ундаги ижобий томонлар сакданиб колади, 
яъни ворислик сакланади. Ворислик туфайли янги ривожлана олади. Ворислик 
нарса ва ходисада, шунингдек билишда янги билан эски уртасидаги объектив 
зарурий богланишни англатади.
Ривожланиш бурама шаклда, маълум нисбий гакрорланишлар асосида 
оддийдан мураккабга, паст дан юкорига караб боради.
Инкорни инкор конуни нотирик ва тирик табиатда узига хос шаклларда 
намоён булади.
Инкорни инкор конунига мувофик объектив вокеликдаги нарса ва 
ходисаларнинг ривожпаниши жараёнида эскининг янги томонидан инкор 
килиниши руй беради. Бирок, эскилик бутунлигича инкор килинмайди, ундаги 
ижобий томонлар сакланиб колади. Ривожланиш бурама шаклда, маълум 
нисбий такрорланишлар асосида, оддийдан мураккабга, пастдан юкорига караб 
боради.
Метафизик йуналиш инкорнинг ижодий яратувчилик ролини тан олмайди. 
Бундай фаркли уларок, диалектик караш эски нарсани янги нарса инкор 
килишини таъкиддайди. Оламда хеч бир сохада узининг илгариги яшаш 
шаклларини инкор этмайдиган ривожланиш содир булиши мумкин эмас.
Хар бир жараён инкор килиш жихатига эга. Ички зиддиятлар туфайли 
тараккиёт жараёни эртами-кечми эски нарсанинг емирилишига ва янги нарсанинг 
вужудга келишига олиб келади. Вужудга келган бу янги нарса эскининг инкор 
килинишидир.
“Хар бир карама-каршиликда булган нарса, — дейди Форобий, - бошка 
томонидан буздирилиши лозим булади, биринчи эса уз табиати билан карама-
И н ко р н и и нкор 
конуни.
167


карши томонидан инкор этилган булади. Бу эса унинг аслида (субстанциясида) 
мавжуд булган булади”31.
Эскининг янги томонидан инкор килиниши натижасида модаий оламдаги 
нарса ва ходисаларнинг илгарилама харакати содир булади.
Эскининг ривожланиш 
жараёнида емирилиши 
— инкорни 
инкор 
конунининг факат бир томонидир. Унинг бошка томонини эскининг емирилиш 
жараёни билан бир вактда вужудга кедадиган янги нарса карор топади. Бу янги 
нарса эскининг урнини эгаллаб, ундаги ижобий нарсаларни саклаб колган холда 
янги, янада юксакрок, ил гор холатни ифодалайди.
Шундай 
килиб, 
тараккиёт 
бир-бирини 
алмаштириб 
турадиган 
боскичлардан иборат булиб, бир боскич иккинчи боскич томонидан, иккинчиси 
эса учинчиси томонидан инкор этилади. Эскининг емирилиб, янгининг пайдо 
булиши, тараккиёт жараёнида диалектик инкорнинг икки мухим ва ажралмас 
жихатидир.
Инкорни 
инкор 
конуни 
куйидаги 
бир 
катор 
хусусиятлар 
билан 
тавсифланади:
биринчидан, эскининг янги томонидан инкор этилиши — одамларнинг 
онги ва иродасига боглик булмаган объектив жараёндир. Инкор субъектив, 
ташкаридан киритилган фикр эмас, балки объектив жараён тараккиётининг 
боскичидир;
иккинчидан, диалектик инкор ташкаридан киритилган куч ёки холат эмас, 
балки нарса ва ходисанинг ички ривожланиши натижаси, узини-узи инкор 
килишидир. Диалектик инкор нарсани бутунлай йук килиб юбориладиган 
фаолият билан ухшаш эмас, у шундай инкорки, бунинг натижасида ривожланиш 
давом этишига, янги инкор содир булишига имкон яратилади;
учинчидан, фалсафа фани хар бир нарса ва ходиса учун инкорнинг аник 
тури мавжуддир, деб хисоблайди. Тасаввур ва тушунчаларнинг хар бир тури 
сингари, буюмлар хар бир турининг хам узига алохида инкор тури борки, бунда 
тараккиёт содир булади;
туртинчидан, фалсафий инкор тулик инкор булмасдан балки эскини янги 
билан боглаб турувчи жараёндир. Диалектик инкор янги билан эски уртасидаги 
ворисликни тавсифлайди;
бешинчидан, фалсафий инкор тараккиётнинг оддийдан мураккабга, 
куйидан юкорига боришини тавсифлайди, бир сифатдан бошка сифатга 
утилади.
Инкорни инкор конуни объектив оламнинг ва билишнинг турли 
сохаларида куплаб учрайдиган кенг таъсир доирасига эга булган конундир. Агар
11 Абу Н аср Ф оробий. Ф ознл одам лар ш ахри. -Т., 199’ , 133-134-бетлар.
1 6 8


apria ерга экилса, у иссиклик ка намлик таъсирида кукаради ва ундан усимлик 
пайдо булади. Эндиликда арпа (дон) узини (узи) инкор этади. Усимлик усади, 
гуллайди, чангланади ва нихоят янгидан арпа (дон) етишади, донлар етилади. 
Пояси курийди, яъни инкор этилади. Инкорни инкорнинг натижаси сифатида 
биз бунда яна аввалги арпа (дон) ни курамиз, лекин энди бир дон эмас, бир неча 
дон булади. Инкорни инкор конуни жамият маънавий хаётида хам намоён 
булади.
Фалсафада инкорни инкор конуни биринчи бор Гегель томонидан 
таърифланган. Унинг фикрича, дастлабки бир бутун фикр (тезис) бир-бирига зид 
булган ижобий ва салбий, “ха” ва “йук” дан иборат икки фикрга булинади. 
Бутуннинг иккига булиниши — антитезис, инкордир. Карама-карши фикрлар 
кураши охирида бирикиб, янги фикр (синтез, инкорни-инкор) хосил килади. 
Ш ундай килиб, Гегельнинг фикрича, соф гоя уз тараккиётида уч боскичдан 
угади: тезис, антитезис ва синтез. Гегельнинг таълимотига кура, нимаики соф 
гоянинг ривожланиш ига мансуб булса, у моддий борликнинг хамма нарса ва 
ходисаларига хам мансубдир.
И нкорни-инкор 
конуни 
гараккиётда 
ворислик 
(илгарилаб 
бориш, 
анъанавийлик) ва кайтарилувчанликнинг (даврийлик, эскига кайтиш каби) 
бирлигини тавсифлайди. Натижада тараккиёт тугри чизикди эмас, балки 
“бурама” шаклда амалга ошади.
Тараккиёт жараёнининг илгарилаб бориш хусусияти эски уРнига 
келадиган янги доимо янги булиб колмасдан, вакт утиши билан у хам эскиради ва 
уз навбатида инкор килинади, деган маънони англатади. Бунинг натижасида 
тараккиёт жараёни иккиланма инкор сифатида к)финади. Фалсафий инкор 
тараккиётни 
ифодалайди. 
Масалан, 
сув 
киздирилса 
бугга 
айланади, 
совитилганда эса яна сув холатига келади. Металл киздирилганда суюк, 
совитилганда эса каттик холатга утади. Бу ерда биз бир холатнинг бошка холат 
томонидан инкор этилишини курамиз. Лекин, бу ерда ривожланиш содир 
булмайди, балки бир ходисанинг бошка ходиса билан алмашиниши содир 
булади. Фалсафий инкор юкорида курсатилган инкордан фаркли уларок, шундай 
зиддиятларни хал килишни максад килиб куядики, бунинг натижасида тараккиёт 
содир булади.
Фалсафий инкорнинг яна бир мухим хусусиятини айтиб утиш максадга 
мувофикдир. 
Иккинчи 
инкор 
эскини 
емирибгина 
колмай, 
олдинги 
ривожланишдаги бутун ижобий томонларни умумлаштиради, яъни синтез
килади
Инкорни инкор ривожланишнинг маълум бир даврини тугаллайди, лекин 
\ шу билан бирга кейинги харакат учун бошлангич нукта булиб хизмат килади.
169


Иккинчи инкор харакатнинг ш арт-ш ароитларини ифодалайди. Куриниб 
турибдики, инкор тушунчаси даврни хам ифодалайди. Бу давр шундан иборатки, 
маълум жараённинг тугалланиш боскичи янги давр учун бошлангич нукга булиб 
колади ва шундай хол чексиз давом этади. Бир муносабатда синтез булган нарса 
бошка муносабатда янги ривожланишнинг бошлангич нуктасидан иборат булади.
Фалсафий тараккиёт тугри чизикли харакат булмай, балки аста-секин 
кутарилиб, кенгайиб борадиган, бир-бири билан умумий ворислик йули билан 
богланган юксак боскичда бошлангич нукта жихатини уз ичига оладиган бурама 
харакатдан иборат.
Тараккиёт 
айрим 
холларда 
куйига 
караб 
боради. 
Бунга 
моддий 
тизимларнинг емирилиши, материя харакатнинг мураккаб шакллари оддий 
шаклларга утиши мисол була олади. Аммо, шуни айтиш керакки, тараккиётнинг 
оркага кайтиши илгарилама харакатдан вакгинча четлашишдир.
Ижтимоий тараккиёт, жамиятнинг ривожланиши хеч качон тухтаб 
колмаслиги конуний ваузгаргириб булмайдиган жараёндир.
Ривожланишнинг пастдан юкорига кутарилувчи йуналишини диалектик 
тушуниш доиравий харакат тугрисидаги метафизик назария билан хеч кандай 
умумийликка эга эмас. Баъзи бир олимлар дунёда булаётган баъзи боскичларнинг 
кайтарилишини оддий эскиликка кайтиш деб хисобламокдалар. Уларнинг 
фикрича. табиат ва жамият хаётининг ибтидоси ва интихоси бутунлай мос 
келувчи маълум давр цикл ёки айланма буйича булади.
XVIII 
асрда яшаган италиялик файласуф Ж.Б.Виконинг таъкидлашича, 
жамият уз тараккиётида уч даврни босиб утар эмиш, чунончи: 1) болалик даври. Бу 
даврда диний дунёкараш ва зуравонлик хукмронлик килади; 2) усмирлик даври. 
Бу даврда аристократлик, рицарлик ва етуклик равнак топади; 3) етуклик даври.
Бош ка бир файласуф О .Ш пенглер жамият узининг ривожланишида бунёд 
булиш (1), гуллаб-яшнаш 
(2), и н к и р о зга
юз тутиш 
(3) 
даврларини бошдан 
кечиради, дейди. Унинг фикрича, инсоният тарихининг хозирги боскичи 
инкирозлар давридирки, шунга кура хозирги замон маданиягининг барча 
ютуклари бутунлай йук килиниши лозимлигини таъкидлаган. Ва шубхасиз, 
бугунги кун вокелигида Тарб тамаддунида кечаётган маънавий-ахлокий 
емирилиш да бу холат яккол намоён булмокда.
Инглиз тарихчиси Тойнбинингтаъбирича, жамият тарихи коронги ва узаро 
алокада булмаган цивилизациялардан иборат. Хар 
кандай цивилизация бир 
ривожланиш боскичларини босиб 
у тад и : 
бахор ва ёз, куз ва киш ёки болалик, 
усмирлик, етуклик ва карилик. Тойнбининг курсатишича, Fapo цивилизацияси 
етуклик боскичидадир ва у келажакда ривожланиш хусусиятига эга. Америкалик 
профессор Райт эса жамият тарихи 
маълум бир боскичлардан. 
яъни
170


кахрамонлик асри, галаёнлик вакти ва тикланиш даврларининг шу тахлптда 
такрорланишидан иборат, деб тасвирлаб беради. Унинг фикрича, хозирги 
цивилизациядан кейин инсоният факат оркага кайтиш билан ривожланади.
Тараккиёт юкорига кутарилиш хусусиятига эга булиб, у оддийдан 
мураккабга, 
пастдан 
юкорига 
томон 
боради. 
Масалан, 
микрооламда 
ривожланиш нинг илгарилаб бориши кимёвий элементларда атом ядроси, 
агомларнинг молекулаларга ва кейинрок микроскопик жисмларга айланишида, 
коинотда эса унинг жисмларининг газ ва чангсимон материядан вужудга 
келишида намоён булади. Ноорганик материянинг органик материяга айланиши, 
хайвонот олам и дан инсониятнинг ажралиб чикиши хам бунга ёркин мисол була 
олади. Ижтимоий ривожланиш хам тараккиёт сари бораяпти.
Эскининг урнига янгининг келиши унинг кундан-кунга мустахкамланиши, 
ривожланиши ва уларнинг ажралмаслиги тараккиётнинг бошланиш хусусиятини 
белгилайди. Янги эскининг урнини эгаллаб боришда эскидан ижобий мухим 
томонларни узида мужассамлаштириб, юкорирок сифат хусусиятларга айланади. 
Эскининг урнига келган янги дастлаб имконият к)финишида булади. Бу 
имкониятнинг вокеликка айланиши маълум шарт-шароитлардагина амалга 
ошади. Ижтимоий хаётда янгиликнинг галабага эришувини таъминлашда 
одамларнинг фаолияти зарурдир.
Инкорни инкор конуни мустакиллик ва бозор иктисодиёти жараёнида руй 
бераётган ходисалар мохиятини илмий англашда катта ахамият касб этяпти. Янги 
жамиятни барпо эгишга каратилган узгаришлар хамма нарсани янгидан барпо 
этишни билдирмайди. Аксинча, жамиятимиз ривожи жараёнида эришилган 
ижтимоий-иктисодий, маданий, маънавий ютукларни сакдаб колиш, уларни 
янада бойитиб ривожлантиришдан иборатдир. Бу мазкур конуннинг талабидан 
келиб чикадиган мухим хулосалардан биридир.
“Бизнинг тушунишимизча, — дейди И.А.Каримов, — котиб колган эски 
акидалардан воз кечиш — уз тарихий утмишимиздан воз кечиш дегани эмас. Бу 
бирёклама ва тор фикрлашдан воз кечиш демакдир”32.
Ю корида биз фалсафанинг учта асосий конунлари мазмун-мохиятини 
тавсифлаб беришга харакат килдик. Эндиликда шуни эслатиб утиш жоизки,
К арим ов И.А. У збекистон 
XX I аср бусагасида: хавф еи зли кка тахдид, б ар кар о р л и к ш а р тлар и ва тараккиёз 
к аф о латл ар и . -Т.: У зб ек и сто н , 1997, 151-бег.
171


оламни англашда мазкур конунларни эътиборга олиш. уларнинг талабларига мое 
равишда фикрлаш ваамап килиш катта методологик ахамиятга эга.
Фалсафий тафаккурлаш вокеликдаги нарса ва ходисаларга хос булган барча 
алокаларни, зидциятларни, уларнинг тараккиёт конуниятларини билиш, хар 
томонламатахлил килиш имкониятини яратади.

Download 9,08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   107




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish