Низом ий номидаги тош кент давлат педагог ика



Download 9,08 Mb.
Pdf ko'rish
bet60/107
Sana07.03.2022
Hajmi9,08 Mb.
#485362
1   ...   56   57   58   59   60   61   62   63   ...   107
Bog'liq
Фалсафанинг умумназарий масалалари copy

М икдор узгариш ларидан
сиф ат узгариш ларига узаро
утиш конуни.


конуниятларга буйсунади. Айни замонда стол муайян инсон м ехнатининг 
натижаси булиб, ижтимоий сифатга хам эга ва ижтимоий конуниятларга 
буйсунади. И жтимоий сифатлар 
у
3
навбатида икки гурухга: 
биринчи 
тартибдаги 
ижтимоий 
сифатларга 
ва 
иккинчи 
тартибдаги 
ижтимоий 
сиф атларга булинади. 
Худди у ша стол, модомики, инсоннинг муайян 
эхтиёжини кондирар экан, “аник (амалий) хис” этиладиган нарса сифатида 
намоён булади. Иккинчи томондан, стол, модомики, кийматга эга экан, у товар 
сифатида гавдаланади. Бу уринда стол “хаддан ташкари хис этиладиган нарса” 
тарикасида гавдаланади. Бу эса иккинчи тартибли ижтимоий сифатларга 
мансубдир. Н арсалар сифат муайянлигидан ташкари бир-биридан микдорий 
том онлари билан хам фарк килади. М икдор предметнинг хажми, улчови, 
огирлиги, харакат гезлиги ва шу кабилар билан тавсифланади. Табиат 
ходисалари каби ижтимоий ходисалар хам микдорий томонга эга. Чунончи, 
сув 
у
3
солиштирма огирлигига, кайнаш ва музлаш даражасига эга, бир 
ижтимоий тузум бошкасидан хусусияти жихатидангина эмас, балки ишлаб 
чикарувчи кучлари тараккиёти, суръати даражаси, мехнат унумдорлиги, 
маданияти ва хоказолар билан хам фарк килади.
Н арса ва ходисалардаги микдорий ва сифатий томонлар доимо бир- 
бирини такозо килиб, бирликда булади. Хар кандай нарса микдор ва сифат 
бирлигига эга. Табиатда факат микдорга ёки сифатга эга булган нарса йук. Ш у­
нинг учун хам нарсага микдорий ва сифатий томондан берилган тавсиф тулик 
булади.
М икдор ва сифатнинг бирлиги, узаро богликлиги меъёр тушунчасида 
ифодаланади. Меъёр бу микдорий муносабатлар ва объектив сифатга мос 
тузилмаларнинг мувофиклигидир. Объектнинг микдори ушбу сиф ат доирасидан 
чикмасдан муайян ораликда узгаради. Бу оралик чегаралари эса предмет 
муайянлигини, сифат ва микдор бирлиги сифатида меъёрни ифодалайди. 
Меъёрнинг бузилиши предмет мавжудлиги мумкин булмаган холатга олиб кела- 
ди. Меъёр хар бир нарса ва ходисадаги микдор билан сифат уртасидаги узаро 
муносабатни ифода этади. Бу уринда хар бир нарса, ходиса микдор узига хос 
улчовга эга булади, чунки ушбу сифат хусусияти хар кандай микдор билан эмас, 
балки муайян микдор билан уйгунлашади. Ушбу объектга хос булган микдорий 
узгаришлар доирасидан чикиш шу объектга хос булган меъёрнинг бузилишига ва 
унинг янги сифатга утиш ига олиб келади.
М еъёрнинг турли шакллари мавжуд булиб, назарий билимлар системасида 
у куйидагиларга ажратилади: 1) оддий меъёр алохдца уз-узича олинган предмет 
улчови; 2) системали, субстанцияли меъёр — ушбу системанинг элемента, булаги 
булган предмет улчови; 3) аник меъёр — барча хакикий муносабатлар йигиндиси
159


булган предмет улчови. Ижтимоий хаёт коидалари хам гоят турли-туман меъёр 
муносабатларига эга.
Бир меъёрдан иккинчи меъёрга утиш жараёни бир холатдан иккинчи 
холатга утиш негизи (ёки нуктаси) дейилса, бир микдорий сифат холатидан 
иккинчисига утишнинг барча халкаси эса меъёрнинг марказий тугуни дейилади.
Сифат, микдор ва меъёр тушунчаларида оламдаги нарсаларнинг объектив 
ва энг умумий тавсифи ифодаланади. Шунинг учун хам айрим файласуфларнинг 
нарсалар сифатини субъектив тушунча деб гаъкидлашлари назарий жихатдан 
асоссиздир.
Микдор ва сифат бирликда, булиб бир-бирига утиб гуради. Микдор 
сифагга ва, аксинча, маълум шароитда сифат микдорга у гад и. Нарса ва 
ходисаларнинг сифати объектив булса-да, нисбийдир, чунки улар уртасидаги 
чегара узгарувчан булиб, уларни мутлакдаштириш мумкин эмас. Худди 
шунингдек, нарсаларнинг микдорий муайянлиги хам узгарувчандир. Модомики, 
объектив олам доимий харакатда, узгариш ва ривожланишда экан, нарсаларнинг 
микдорий ва сифатий муайянлиги, уларнинг хоссалари хам узгариш ва 
ривожланишдадир. Микдор ва сифат узгаришларининг аник холатини билиш 
фан ва ижгимоий амалиёт учун мухим ахамиятга эга.
Х,ар 
кандай нарса ва ходисага микдор ва сифат узгаришлари хосдир. 
Микдор узгаришлар билан сифат узгаришлар уртасида кагъий конуният мавжуд 
булиб, бу конуният куйидагича ифодаланади: микдор узгаришлар сифат 
узгаришларини тайёрлаб, хар бир аник холатда муайян сифат узгаришларини 
келтириб чикаради ва шу холатда микдор узгаришларининг сифат узгаришларига 
утиши содир булади.
Микдор узгар ишларининг сифат узгаришларига 5т и ш масаласига, уз 
навбатида, кадимги файласуфлар хам эътибор берганлар Кадимги юнон 
файласуфларининг “ялтирок бош” ва “гарам” номи билан, келтирган мисоллари 
маълумдир. Сухбатдошга куйидаги савол берилади: агар бошдан бир дона соч 
толаси юлиб олинса бош ялтираб коладими, агар гарамдан бир дона уруг олинса, 
у гарамлик холатини йукотадими? Натижа, йук деган-жавоб булади. Бу хол бош 
ялтирамагунча, гарам эса йук булмагунча давом этади. Кадимги файласуфлар бу 
каби ходисаларни энг умумий конуниятларнинг намоён булиши натижасида деб, 
эмас балки соф мантикий гайри табиийлик деб карар эдиларг6
Микдор узгаришларининг сифат узгаришларига угиши хакида Урта Осиё 
мутафаккирларининг асарларида хам купгина маълумотлар мавжуддир. Ал- 
Хоразмий, ал-Форобий, ибн Сино, Беруний, Улугбекнинг математика, алгебра, 
астрономия, 
география, 
тиббиёт 
ва 
бошка 
сохаларга 
оид 
асарларида
"6 Т у л е и о в Ж . Д и а л ек ти к а н зд а р и я си
Т ., “ У зб е к и с то н " н аш р и ёти , 2001, 110- бет
160


микдор(сон), сифат уртасидаги алокадорлик ва унинг хаётий ахамияти хакида 
батафсил 
тавсифлар 
берилган. 
“Мен, 
— деб 
ёзади 
ал-Хоразмий, —
арифметиканинг оддий ва мураккаб масалаларини уз ичига олувчи “Алжабр ва 
алмукобала хисоби хакида кискага китоб” ни тасниф килдим, чунки мерос таксим 
килишда. васиятнома гузишда, мол таксимлашда ва адлия ишларида, савдо ва хар 
кандай бигимларда ва шунингдек, ер у л чаш, каналлар утказишда (амалий) 
геометрия ва бош ка шунга ухшаш турлича ишларда одамлар учун бу 
зарурдир”27.
Уларнинг 
фикрича, 
микдор 
ва 
сифат 
5 ' з г а Р и ш л а Р н и н г
узаро 
алокадорлигини нафакат табиат ва жамият ходисаларида, балки рухларда хам 
кузатиш мумкин.
“Рухларнинг сифатларининг ... узаро кушилиши окибатида уларнинг (аклий) 
кувватлари микдор жихатдан хам тобора ортади”28, деб ёзади Форобий.
Микдор узгаришларидан туб сифат узгаришларига утиш конуни объектив 
булиб, реал вокеликдаги нарса ва ходисаларнинг узига хосдир. Оламдаги барча 
узгаришлар аста-секин содир буладиган микдор узгаришлардан бошланади. 
Микдор 
узгаришлар 
муайян 
чегарада 
сифатнинг 
баркарорлигига 
(ту р гу н ли ги га) т а ъ с и р этм ай д и . М икдор узгаришлар чегарадан чикиши билан 
сифатнинг баркарорлиги бузилади. Натижада сифат йуколиб, янги сифат юзага 
келади. Бу холни биз кимё фанида яккол куришимиз мумкии. Масалан, икки 
атом водород билан бир атом кислород сувнинг молекуласини ташкил этади. 
Агар бу элементларни бошкача нисбатда, яъни икки атом водородни Н20 икки) 
атом кислород билан бириктирсак, у холда бир янги нарса — водород пероксиди 
хосил киламиз (Н
2
О
2
).
Тараккиёт ж араёнида микдор узгаришлари туб сифат узгаришларига 
утиш билан бирга сифат узгаришлари микдор узгаришларига хам утади. Микдор 
узгаришлари натижасида вужудга келган янги сифат муайян вактга мувофик 
келадиган баркарорликка эга булиб, шу микдор узгаришлари ж араёнини давом 
этиши учун ш ароит яратиб беради. Бу сифат узгаришларининг микдор 
узгаришларига утишидир.
Микдор узгаришлари билан сифат узгаришлари узаро чамбарчас богланган 
булишига карамай, улар айрим узига хос хусусиятларга хам эга. Чунончи:
биринчидан, микдор узгаришлари доимо юз бериб туради. Хатто ходисалар 
сифатининг нисбий баркарорлиги даврида хам микдор узгаришлар аста-секин юз 
беради. Сифат узгаришларига утиш факат маълум бир даврда бошланади;
иккинчидан, микдор узгаришлари маълум вакгггача предметга мухим 
таъсир курсагмайди. Сув нормал атмосфера босимида 100° С гача суюклик
М у х а м м е д и б н М у с о а л -Х о р а зм и й . Т а н л а н ган асарлар. -Т., 1983, 78-бет. 
А бу Н а с р Ф о р о б и й . Ф о зи л о д а м л а р ш ахри. - Т , 1993, 1 6 5-бет
161


холатини йукогмайди. Сифат узгаришлари 
ходисаларни тубдан узгартириб, уни 
бошка ходисага айлантиришни таказо килади;
учинчидан, микдор узгаришлари асга-секии утади ва куп 
холларда 
(муайян давргача) сезилмасдан утади. Сифат узгаришлари эса анча тез, айрим 
холатда тусатдан содир булади;
туртинчидан, сифат узгаришлари микдор узгаришларига Караганда туб 
узгаришлар хисобланади.
Метафизик 
усулда фикр юритадиган файласуфлар микдор узгаришлар 
билан сифат узгаришларини ажратиб бир-бирига карама-карши куядилар, 
айримлари эса факат микдор узгаришларнигиг а тан оладилар.
Микдор ва сифат узгаришлари жараёнини тахлил килар эканмиз, назарий 
хамда амалий фаолиятда амалга ошаётган узгаришлар механизминигина эмас, 
балки уларнинг чукурлиги ва ахамиятини хам хисобга олиш мухимдир. Шунга 
асосан руй берадиган узгаришларни инкилобий ва тадрижий (эволюцион) га 
ажратиш мумкин.
Бир сифат холатидан иккинчи сифат холатига утиш сакраш йули билан 
амалга ошади.
Сакраш 

Download 9,08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   56   57   58   59   60   61   62   63   ...   107




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish