Низом ий номидаги тош кент давлат педагог ика


у Р г а н и л а ё г г а н



Download 9,08 Mb.
Pdf ko'rish
bet41/107
Sana07.03.2022
Hajmi9,08 Mb.
#485362
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   107
Bog'liq
Фалсафанинг умумназарий масалалари copy

у Р г а н и л а ё г г а н
объект хакида материаллар, 
далиллар туплаш назарда тутилади. Эмпирик билиш натижалари эмпирик 
билим дейилади.
Эмпирик билимнинг асосий шакли - илмий далил. Фан сохасида кулга 
киригиладиган хар кандай билимнинг асосини - илмий далил ташкил этади. 
Хар кандай илмий тадкикот илмий далилларни туплаш, системага солиш ва 
умумлаштиришдан бошланади.
Эмпирик билиш нуктаи назаридан илмий далил (факт) деганда; а) 
борликда кузатиладиган холат, борликнинг бирон-бир куриниши ёки онг, 
англаш куриниши; б) Бирон-бир ходиса, жараён хакидаги чинлиги исботланган 
билим; в) кузатиш ва эксперимент жараёнида хосил килинган эмпирик билим 
назарда тутилади.
Академик В.И.Вернадский «Илмий далиллар илмий билим ва илмий 
тадкикотнинг асосий мазмунини ташкил этади. Агар улар тугри аникланган 
булса, мунозарага урин колмайди»17 деган эди.
Эмпирик билишнинг энг содда куриниши кузатиш натижасида хосил 
килинган дастлабки билим хисобланади. Бунда кузатишнинг объекти ва амалга 
ошириладиган вакти аник белгиланади. Кузатиш ва эксперимент илмий билим 
хосил килишга йуналтирилган булади ва муайян максадни узида ифодалайди. 
М аксад деганда илмий муаммони хал этишда илгари сурилган бирон-бир гоя, 
тадкикот гипогезаси назарда тутилади. Демак, кузатиш, эксперимент бирон-бир 
гояни тасдиклаш ёки инкор этиш максадида олиб борилади.
Илмий далиллар хосил килинган билимларни индукция йули билан 
умумлаштириш оркали хосил булади. Илмий далиллар айрим хосса, хусусият, 
муносабатларининг тадкикот объектига хос эканлигини, уларнинг кай даражада 
умумий ва баркарор эканлигини ифодалайди. Бундай илмий далиллар 
тушунчалар, 
терминлар, 
диаграммалар, 
схемалар, 
графиклар, 
расмлар, 
математик моделлар шаклларида намоён булади.
! В е р н а д с к и й В.И. О науке. - Д у б ка , 1997 i ., стр. 414.
84


Ш унингдек, эмпирик билиш натижалари эмпирик умумлашмаларида уз 
ифодасини топади.
Умуман, эмпирик билиш урганилаётган объектни тасвирлаш, тавсифлашни 
назарда тутади. Эмпирик билиш натижалари назарий билиш учун асос 
вазифасини утайди.
Механика сохасидаги эмпирик билиш каттик ва суюк жисмларнинг 
механик харакагини кузатиш ва бу буйича эксперимент олиб бориш билан 
боглик. Астрономик кузатувлар бизга осмон жисмлар хакида эмпирик 
билимларни хосил килиш га ёрдам беради.
Назарий 
билишда 
инсон 
фикри 
тадкикот 
объектининг мохиятига чукур кириб боради.
Агар эмпирик билишдан максад 
нарса, ходисаларни 
тасвирлаш оулса, назарий билиш уларни гушунтиради. Хар кандай фаннинг 
вазифаси оламни, ундаги нарса ва ходисаларни тушуниш ва тушунтиришдан 
иборат.
Назарий билиш эмпирик билишдан уз хусусиятларига кура фаркданади:
1. 
Назарий 
билиш 
олам, 
ундаги 
нарса, 
ходисалар 
мохиятини, 
конуниятларини очиш га хизмат килади;
2. 
Назарий 
билиш 
методлари 
мавжуд: 
Фикрий 
эксперимент, 
моделлаштириш, аналогия кабилар назарий билиш методлари хисобланади;
3. Назарий билиш натижаси яхлит, муайян тизимга солинган, илмий 
асосланган билимдир;
4. Назарий билиш - илмий билишнинг юкори погонаси булиб, унинг 
натижаси тугалланган билимдир;
5. Назарий билиш натижалари турли куринишдаги илмий билимларда акс 
этади. Булар илмий гоя, илмий конун, тамойил, назария, таълимот, башорат;
6. Назарий билиш асосланганликни талаб этади, унинг тугри, чин 
эканлигини махсус 
методлар оркали текшириш билимнинг чинлигини 
исботлаш асосидир:
Эмпирик ва назарий билим, унинг илмий тадкикотдаги урни фан тарихида 
узаро бир-бирига карама-карши булган 2 нуктаи-назарнинг шаклланишига олиб 
келган.
1. Эмпиризм
2. Рационализм. 
«билимнинг ишончли манбаи нима? Акдми ёки 
инсоннинг хиссий билими, тажрибасими? деган савол олимлар орасидаги 
бахсларга сабаб булган.
Эмпиризм йуналишининг йирик вакилларига машхур инглиз файласуфи 
Фрэнсис Бэкон (1561-1626); инглиз астрономи, физиги, математиги Джон
Н азар и й би ли ш , ун н н г 
м о х и яти ва 
х у су си ятлари .
85


Фредерик Вильям Гершель (1792-1871), Джон Стюарт Милль (1806-1873) ва 
бош кал ар киради.
Эмпиризм тарафдорлари хар кандай билим хиссий мушохада, тажриба 
натижаларини умумлаштириш асосига курилади, деб хисоблаганлар.
Фрэнсис 
Бэкон 
фалсафа тарихида биринчилардан булиб 
нарсалар 
тугрисидаги бирламчи билим хиссий тажрибадан бошланади, дейди ва илмий 
билишнинг индуктив методини ишлаб чикади.
Гершель узининг «Табиатшуносликка кириш» асарида (1832 й.) индукция 
ёрдамида илмий билимлар хосил килиш мумкин, дейди ва билимларни хосил 
кипишнинг; ухшашлик, тафовут, йулдош узгаришлар ва колдиклардан иборат 
турт индуктив методни асослаб беради.Джон Стюарт Милль билишнинг 
манбаи кузатиш ва тажрибадир, деб билади. Унинг фикрича, факаг хиссий 
кабуллаш оркалигина нарса ва ходисаларни билиш мумкин.
Рационализм фалсафий йуналиши эмпирик далилларни, фактларни хар 
томонлама талкин 
этиш 
заруратини, 
хаёт, 
вокелик билимлар 
манбаи 
эканлигини инкор этади. Чин билимларни факат акл кучи билан назарий билиш 
оркали хосил килиш мумкин деб хисоблайди.
Тафаккурни чеклаб куйиш, уни тажрибадан ажратиш - илмий билиш учун 
зарарли, ёт булган холат. Бу масалага уз вактида А.Эйнштейн олимлар 
диккатини каратган. У факат назарий билишнинг узигина бизга оламдаги 
нарсалар хакида билим бера олмайди, оламни билишнинг барча куринишлари 
тажрибадан келиб чикади ва у билан якунланади, деган эди. Энг зур математик 
назариянинг ёлгиз узи хакикатнинг чинлигини таъминлай олмайди. Назария, 
агар у аник кузатувларда уз исботини топмаса, у назария эмас, хеч кандай 
мазмунни англатмайди, деган эди олим.
Аслида илмий билишда аклни хиссий билишга, интеллектни тажрибага 
карама-карши куйиш мантикка тугри келмайди. Олим учун тажриба, кузатув 
натижалари хам, акл-фаросат хам зарур. Зотан тажриба интеллектдан кам 
булмаган исботлаш кучига эга. Ш унинг учун хам инглиз файласуфи Карл 
Поппер рационализмни 
интеллектуализм 
деб 
атади 
ва рационалликда 
тажрибага таянишга диккат каратди. XX асрнинг 60-80 йилларида рационаллик 
тугрисидаги 
карашлар 
олимлар 
Т.Кун 
ва 
И. Лакатос 
томонидан 
ривожлантирилди.
Эмпирик ва назарий билиш илмий билимларни хосил килишнинг узаро 
бир-бири билан боглик икки (куйи ва юкори) боскичларини ташкил этади. Бу уз 
навбатида илмий билиш жараёнининг узлуксиз давом этадиган, далиллардан 
конунлар сари борадиган яхлит жараён эканлигидан, улардан бирининг урнини 
мутлоклаштириш, ёки бир - бирига карама - карши куйиш илмий билиш
86


/караёнининг 
мохиятини бир ёклама тушунишдан узга нарса эмаслигини 
курсатади.
Илмий билишнинг эмпирик даражаси назарий билиш асоси (фундамент) 
хисобланади. 
Зотан, 
хар 
кандай 
фан 
конуниятлари 
эмпирик 
билиш 
натижаларига таянади.

Download 9,08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   107




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish