Nikolaev yuriy mixaylovich jismoniy madaniyatning nazariy-uslubiy asoslari

1.2.6. Bilimning madaniy jihatlari
Jismoniy madaniyat haqidagi bilimlarning ushbu jihatini ochib berish xronologiya doirasida amalga oshiriladi, bu esa hech bo'lmaganda umumiy shaklda, madaniyatning rivojlanish mantig'i bilan bog'liq holda jismoniy madaniyat nazariyasi va amaliyotini shakllantirishga imkon beradi.
Sovet hokimiyatining dastlabki yillarida metodologik jihatdan umumiy madaniyat bilan o'zaro bog'liqlikda jismoniy madaniyatni tadqiq qilish bo'yicha bir qator savollar qo'yildi: ma'naviy va jismoniy madaniyatning o'zaro bog'liqligi, inson va jamiyat hayotidagi turli roli va h. k. (Podvoyskiy N. I., 1923; Semashko na, 1926; Zikmund A.A., 1928 va boshqalar). Biroq, o'sha paytda ular ushbu muammolarning zaif nazariy rivojlanishi tufayli amalga oshirilmadi.
Urushdan oldingi yillarda jismoniy tarbiya nazariyasi va irqiy matryvali jismoniy madaniyatni umumiy madaniyatning bir qismi sifatida namoyon etgan bo'lsa-da, jismoniy madaniyatning umumiy madaniyat bilan o'zaro bog'liqligini aniqlash etarli emas edi. Urushdan keyingi yillarda muayyan tarixiy xarakterga ega bo'lgan madaniyat bo'yicha juda ko'p ishlar mavjud (Egolin AK, 1946; Abrosenko K. P., 1951; Zhirnov Vv, 1952; kim Mp, 1957; Ze-lenetskiy Mi, 1957 va boshqalar). Biroq, jismoniy madaniyat ko'pincha madaniyatshunoslarning nuqtai nazaridan chiqib ketadi,o'z hissasini olmaydi-aniq tasavvur.
Ehtimol, 1917 yildan hozirgi kungacha mamlakatimiz tomonidan bosib o'tgan yo'lni bugungi kunda tushunish nuqtai nazaridan, bu masalalarning zaif rivojlanishi nafaqat ularning nazariy bilimlarini rivojlantirishda kamchiliklar, balki insonning haqiqiy muhim kuchlarini oshkor etmaslik bilan bog'liq ayrim mafkuraviy nuqtai nazarlar bilan ham tushuntirilishi mumkin.
60-e-70-larda madaniyat nazariyasi sohasidagi ilmiy ishlar faollashdi, bu amaliyotning ehtiyojlari, inson omili muammosiga qiziqish ortishi bilan bog'liq. Bu madaniyat kontseptsiyasining mazmunini yanada ochib berish va tushuntirish, jamiyat hayotidagi rolini o'rganishga yordam berdi. Ushbu davr mobaynida CG Arzakanyan, Sn Artanovskiy, Ai Arnoldov, Z. A. Baller, Vv Gorbunova, NS Zlobin, AA Zvorykina, ln kogana, MS Kogan, A. N. Leontiev, VM Lukina, S. ya.Levita asarlari paydo bo'ladi, madaniyatning turli jihatlarini nazariy tushunishga bag'ishlangan. Ularning tahlillari yu.M. Nikolaev (1976) va VM Vydrin (1980) asarlarida berilgan.
Madaniyatning ortib borayotgan o'rni uning kelib chiqishini, jamiyat va inson hayotida ishlash mexanizmini, rolini va funktsiyasini (Ornatskaya La, 1968; Frish As, 1968; ion
E., 1969; Genisaretskiy O. I., 1970; Qohira VM, 1971; Nichkov Pi, 1971; Kogan L. N., Vishnevskiy yu. R., 1972 va boshqalar). Ushbu asarlarda har doim ham umumiy nazariyaga bog'liq bo'lmagan turli nuqtai nazarlar mavjud. Ularda juda qimmatli (urushdan oldingi va urushdan keyingi davrlar bilan taqqoslaganda) madaniyatshunoslar madaniyatda faol printsipning muhimligini ta'kidlab, avvalgi avlodlarning moddiy va ma'naviy madaniyatini, madaniyatning mavzu va shaxsiy shaklda mavjudligini rivojlantirishda inson faoliyatining etakchi rolini ochib berdi. Bu insonning asosiy kuchlarini va ularning tarqalishini, ya'ni inson tarixining boyligini (shaxsga nisbatan tashqi) inson sifatida shakllanishi va amalga oshirilishi bilan bog'liq har bir insonning ichki boyligiga aylantirish jarayonlarini ob'ektivlashtirish jarayonlarining dialektik birligini tushunish uchun muayyan shart-sharoitlarni yaratdi. Shu bilan birga, ushbu asarlarda jismoniy tarbiya masalalari deyarli aks ettirilmagan.
70 - largacha bo'lgan jismoniy madaniyat, asosan, umumiy madaniyat muammolaridan ajralib turardi. O. A. Milyptein (1974) ma'lumotlariga ko'ra, bu muammo bo'yicha 1917 yildan 1974 yilgacha mamlakatimizda faqat 9 asarlari nashr etilgan bo'lsa-da, bu masala bo'yicha alohida o'zgarishlar allaqachon (Ponomaryov N. I., 1969, 1970, 1974 va boshqalar).
N. I. Ponomaryov sotsialistik madaniyat nazariyasining ushbu nazariyasining prizmasidan foydalanib, kontseptual apparatning ta'rifini, birgalikda ushlab turishni, jismoniy madaniyat funktsiyalarini ko'rib chiqadi. Bir qator ishlar mamlakatda madaniy inqilob jarayonida jismoniy madaniyatning ahamiyatini o'rganishga bag'ishlangan (Harabuga GD, 1967; Tanikeev MT, 1968, 1971; Vydrin VM, 1970, 1973; Laidar am, 1972, 1974 va boshqalar). Ushbu masalalar VM Vydrinning o'zaro aloqalarining turli jihatlarini, millatlararo aloqalarni rivojlantirishda jismoniy madaniyatning rolini, har tomonlama rivojlangan shaxsni shakllantirishda, uning ijtimoiy va ijodiy faolligini shakllantirishda ishonchli tarzda ochib bergan asarlarida eng to'liq yoritilgan.
Ilmiy-texnik inqilob ta'siri ostida jamiyatning ilg'or rivojlanishi bilan bog'liq holda, insonning umumiy-madaniy rivojlanishining ahamiyati ortib bormoqda. Jismoniy madaniyat, uning tarkibiy qismiga qo'shimcha ravishda (60-x-70 - larning boshida aniqlangan), uning boshqa Teo-retikal jihatlarida ham jadal o'rganila boshlaydi: insonning shaxsiyatini har tomonlama rivojlantirishda, uning axloqiy, estetik tarbiyasida uning rolini aniqlash. Jismoniy madaniyatning ma'naviy jihatdan o'zaro bog'liqligi, insonning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda sportning o'rni haqida gap boradi. Muammoli rejada uning rivojlanish qonunlarini, qiymat aspektini, ijtimoiy funktsiyalarni, umumiy madaniyat tizimidagi joylarni o'rganish uchun bir qator uslubiy savollar mavjud. Ushbu materialni to'liq tahlil qilish adabiyotda taqdim etilgan (Nikolaev yu.m., 1976).
Biroq, bu bir nechta ma'lumotlar jismoniy madaniyat va umumiy madaniyat o'rtasidagi munosabatlarning tabiiy tabiati haqida aniq tasavvur bermadi. Jismoniy madaniyat madaniyatning umumiy nazariyasi muammosidan ajralib turadigan mustaqil mavzu sifatida o'rganildi, buning natijasida ularning aloqalarining integral va deterministik tabiati oshkor qilinmadi.
Sotsialistik madaniyat nazariyasida paydo bo'lgan yangi ma'lumotlar, uning mazmuni va mohiyatini ochib beradi, Pony-tiyny apparati, qiymat jihatlari, rivojlanish mexanizmlari va funktsionallik nuqtai nazarini tushunish istagi shu kabi teoretik masalalarni va jismoniy madaniyat sohasidagi batafsil rivojlanishni talab qildi.
70-x boshida, 80-larda bu savollar maqsadli ravishda GDOIFKDA o'rganila boshlaydi.
1973, 1980; Reshetneva Ga, 1975; Nikolaev Yu. M., 1976; Ponomaryov
N. I., 1974; Ponomaryov na, 1978 va boshqalar). Tizimli yondashuvdan foydalanish, madaniyatning asosiy xususiyatlarini tahlil qilish asosida "jismoniy madaniyat" tushunchasi bilan qamrab olingan hodisalar o'rtasidagi aloqalarning mohiyati va murakkab tabiati, uning rivojlanishining kelib chiqishi, tuzilish va funktsiyalarning o'zaro bog'liqligi, umumiy madaniyatdagi joylar o'rganildi. Jismoniy madaniyat sohasidagi qadriyatlarni shakllantirish va ishlash mexanizmini aniqlashga urinish.
Ushbu tadqiqotning nazariy ahamiyati shundaki, ular faoliyat va ehtiyojlar muammosidan jismoniy madaniyatning umumiy madaniyat bilan ichki aloqalarini ochib beradi, birlik isbotlangan va bu hodisalarni tizimli, tarixiy va funktsional jihatlarga bo'ysundirishgan. Umuman olganda, jismoniy madaniyatni o'rganishning ko'plab xususiy jihatlarini birlashtirishga imkon beradigan kontseptsiya yaratildi. Bu jismoniy madaniyatning asosiy xususiyatlarini yanada chuqurroq va tizimli ravishda taqdim etish, uning tadqiqotlarini umumkasbiy-tur kontekstidan ajratish imkonini berdi, bu esa jismoniy madaniyat nazariyasini ishlab chiqish uchun zarur shart-sharoitlarga ijobiy ta'sir ko'rsatdi. Ushbu muammoni chuqur o'rganish uchun momentum berildi.
Shu bilan birga, ushbu asarlarda ta'kidlash kerakki, uning tarkibiy qismlari (quyi tizimlar) ning ishlashi bilan bog'liq jismoniy madaniyatning tashqi tomonini o'rganishga katta e'tibor qaratildi. Insonning ichki dunyosiga kamroq e'tibor qaratildi. Biroq, insonning mavjudligi butunligini o'rganish madaniyat va jismoniy madaniyat hodisasini uning bir qismi sifatida to'liq aks ettiradi.
80 va 90-yillarning boshlarida madaniyat muammolarini tushunish davom etmoqda (Zlobin NS, 1980; Markaryan E. S., 1983; Kogon MS, 1991, 1996; Kruglov lk, 1995; Rozhdestvenskiy yu. V., 1996; Vyzhle-tsov G. P., 1996; Kitaev P. M., 1997, va boshq.), uning turli mazmunli jihatlari o'rganilmoqda, Madaniyatshunoslik asoslari bo'yicha ishlarning soni sezilarli darajada oshdi va madaniyat nazariyasi insonga tobora ko'proq murojaat qilmoqda.
Bu, ayniqsa, ijtimoiy-siyosiy hayotning o'zgaruvchan qadriyatlari, insonning madaniyat markaziga joylashtirilgan zamonaviy jamiyatni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish bilan bog'liq bo'lgan jismoniy madaniyat sohasida aks ettirilgan. Jismoniy madaniyat madaniy jihatdan ko'p tomonlama o'rganiladi (Vydrin VM, Nikolaev yum, 1979; Balsevich
V. K., 1988, 1991; Stolyarov VI, 1985, 1988, 1997; Stolyarov VI, Bykhovskaya im, Lubysheva Li, 1998 va boshqalar; Evstafiev BV, 1985; Visitane.N., 1989; Molchanov Sv, 1991; Lubysheva Li, 1992, 1996; Bykhovskaya Im, 1993; Vydrin VM, 1994; Ponomaryov Na, 1994; Ponomaryov N. I., 1996; Kuramshin Yuf, 1996; Nikolaev Yu. M.,
1997, 1998, va boshqalar. Ushbu asarlarda biosocioculus - insonning tur tabiati, biologik va ijtimoiy jihatdan nisbati, insonni jismoniy madaniyat qadriyatlariga jalb qilishning ichki mexanizmi tushuniladi. Inson o'z sohasidagi ta'lim tizimlarini takomillashtirish bo'yicha faol izlanishlar olib borilmoqda, bu erda inson bosh qahramon bo'ladi.
Shu bilan birga, jismoniy madaniyatning madaniy jihatini o'rganish shuni ko'rsatadiki, ushbu muammo bo'yicha nashrlarning ko'payishiga qaramasdan, bugungi kunda umumiy madaniyatning bir qismi sifatida bu haqda yaxlit tasavvur mavjud emas. Ushbu masalalarda juda ko'p munozarali, kam o'rganilgan,tizimsiz. Bu uning mohiyatini hisobga olgan holda jismoniy madaniyatni yanada tushunishni talab qiladi"...bu nafaqat jismoniy takomillashtirishni ta'minlash, balki insonning ma'naviy, hissiy-sezgir, axloqiy, intellektual va estetik qobiliyatlarini rivojlantirishdan iborat" (Lubysheva Li, 1992).