Nigora Erkaboyeva

Asosiy turlari 
 
25-rasm. Tarbiya metodlarining asosiy turlari 
 
Ijtimoiy  
ongni 
shakllantiruvchi 
metodlar 
 
Ijtimoiy 
 xulqni  
shakllantirish  
metodlari 
 
O‘z-o‘zini 
tarbiyalash 
metodlari 
 
 
Hikoya, etik suhbat, 
tushuntirish, izohlash, 
ma’ruza, ishontirish, 
nasihat, yo‘riqnoma, 
munozara, ma’ruza, 
namuna 
 
Odatlantirish, 
mashqlantirish, 
topshiriq,  
pedagogik talablar, 
jamoat fikri, 
tarbiyalovchi  
vaziyat 
 
O‘z-o‘zini  
tahlil (nazorat) 
qilish, o‘z-o‘zini  
baholash,  
 izohlash,  
munozara
 
 
Musobaqa, 
rag‘batlantirish, 
jazolash
  
 
Asosiy turlari 
 
Ijobiy vaziyatni yanada 
mustahkamlovchi usullar 
 
Salbiy vaziyatni yanada 
kuchaytiruvchi usullar 
 
Tarbiyalanuvchida 
ishonch hosil qiluvchi 
usullar 
26-rasm. Tarbiya usullarining asosiy turlari  
 

---

Ijobiy  vaziyatni  yanada  mustahkamlovchi  tarbiya  usullari  tarbiyalanuvchi  va 
tarbiyachi  (ota-ona,  o‘qituvchi,  mas’ul  shaxs)lar  o‘rtasidagi  munosabatning 
yaxshilanishini ta’minlaydi. Bu turdagi tarbiya usullari sifatida tarbiyalanuvchi bilan 
birgalikda ma’lum faoliyatni tashkil etish (o‘yinchoqlarni birga yig‘ishtirish, bolaga 
uning  uchun  murakkab  sanalgan  ishni  bajarishda  ko‘maklashish,  bolani 
o‘ylantirayotgan  muammolar  bilan  qiziqish,  unga  katta  ishonch  bildirib,  muayyan 
topshiriq  berish  kabilarni  aytish  mumkin.  Bu  jarayonda  bolaning  ko‘nglini 
ko‘taradigan,  unda  o‘ziga  nisbatan  ishonchni  hosil  qildiradigan  jumlalar  (“Balli!”, 
“Barakalla!”,  “Yashavor!”,  “Juda zo‘r!  Menga senga ishongandim!”,  “Bilaman,  sen 
buni uddalaysan!”, “O‘ylaymanki, bu sen uchun qiyin emas!”,  “Bu ishni birgalikda 
bajarishimizga nima deysan!” kabilar)ni ham qo‘llash maqsadga muvofiqdir.  
Bola  tomonidan  biror-bir  ishning  muvaffaqiyatli  bajarilgani  uchun  uni  
rag‘batlantirish,  mas.,  kichik  yoshdagi  bolalar  uchun  shirinliklar  va  o‘yinchoqlar, 
o‘rta  maktab  yoshidagi  bolalar  uchun  o‘quv  qurollari  yoki  o‘yinchoqlar,  katta 
yoshdagi bolalar uchun qimmatbaho bo‘lmagan, ular yoqtirgan rangdagi, rusumdagi 
kiyimlarni, qiziqarli kitoblarni, ularning qiziqishlaridan kelib chiqqan holda  maishiy 
buyumlar,  sovg‘a  qilish  tarbiya  jarayoni  ishtirokchilari  o‘rtasidagi  samimiy 
munosabatni yanada mustahkamlaydi. Bolalarda ijobiy his-tuyg‘ularni shakllanishiga 
yordam beradi, ularni bundanda yaxshi bo‘lishga undaydi. 
 Salbiy  vaziyatni  yanada  kuchaytiruvchi  tarbiya  usullari  tarbiyalanuvchi  va 
tarbiyachilar  o‘rtasidagi  shunday  ham  yomon,  salbiy  munosabatni  yanada 
yomonlashtiradi.  Bu  kabi  tarbiya  usullari  sirasida  tarbiyalanuvchining  salbiy  xatti-
harakatlari  uchun  unga  koyish,  do‘q-po‘pisa  qilish,  jazolash  keng  qo‘llaniladi. 
Ko‘pchilik ota-onalar ijobiy va salbiy vaziyatlarni kuchaytiruvchi tarbiya usullaridan 
ketma-ket foydalanadi.  
Tarbiya  usullarini  samarali  qo‘llashda  eng  muhimi  –  vaziyatni  to‘g‘ri  baholay 
olish, bola holatini tushunishga harakat qilish sanaladi. Umuman, imkon qadar salbiy 
vaziyatni  yanada  kuchaytiradigan  tarbiya  usularidan  foydalanilmagan  ma’qul. 
Chunki, bu kabi usullar bolani ota-ona, o‘qituvchilardan ko‘ngli sovishiga olib keladi. 
Bordi-yu,  bola  salbiy  harakatlarni  sodir  etganda  ham  unga  o‘z  xatolarini  anglashga 
imkon berish, ulardan to‘g‘ri xulosa chiqarib olishini ta’minlash pedagogik jihatdan 
to‘g‘ri yondashish hisoblanadi. 
Ayrim ota-onalar bolalarni tarbiyalashda salbiy vaziyatni kuchaytiruvchi tarbiya 
usullarini qo‘llashda jazolovchi aniq bir vositalarni: xona burchagi, “jazolovchi stul” 
yoki  bola  yolg‘iz  qoldiriladigan  (yo‘lakdagi  yoki  hovlidagi)  joyni  belgilab  oladilar. 
Bu yerda bola yolg‘iz qolib o‘z xatolari, kamchiliklari to‘g‘risida o‘ylab oladi. Jazo 
“joyi”dan  ozod  qilingach,  bola  o‘z  kamchiliklarini,  salbiy  xatti-harakatlarini 
to‘g‘rilashga va’da beradi.   
Yana bir boshqa guruhda ota-onalar esa bolaning salbiy xatti-harakatlari uchun 
jazo maqsadida jarimalardan foydalanadi. Bolaning noto‘g‘ri xatti-harakatlari uchun 
qo‘llaniladigan  jarimalar  –  multfilmlarni  ko‘rish,  shirinliklarni  iste’mol  qilish, 
kompyuter o‘yinlarini o‘ynamaslik uchun ta’qiq bo‘lishi mumkin.  
Uchinchi turdagi tarbiya usullari bola, tarbiyalanuvchini ishontiradigan suhbatlar 
sanaladi.  Ushbu  usulni  qo‘llash  uchun  tarbiyalanuvchilarning  yoshlarini  chegaralab 
bo‘lmaydi,  aksincha,  bu  kabi  suhbatlar  barcha  yoshdagi  balog‘atga  yetmaganlar 

---

uchun birdek samarali bo‘ladi.  Ishonch hosil qiladigan suhbatlarning bolani o‘z xatti-
harakatlarini  tushuntirishga,  ular  yuzasidan  izoh  berishga  undashga  xizmat  qilishi 
muhim  ahamiyatga  ega.  Qolaversa,  ota-onalar,  o‘qituvchilarning  kichik  yoshdagi 
bolalar bilan suhbatlashishda “Mening o‘ylashimcha, bu ishing to‘g‘ri emas, o‘zing 
bu haqida nima deysan?”, “Ayt-chi, seningcha shu ishing to‘g‘rimi?”, “Agar bordi-
yu, shu ishni men qilgan bo‘lsam, sen nima degan bo‘larding?”, “Agar Komil bunday 
qilganida sen xafa bo‘lmagan bo‘larmiding?” kabi savollar asosida bolani o‘z xatti-
harakatlari  yuzasidan  o‘ylab  ko‘rishga  undash  maqsadga  muvofiqdir.  Bu  o‘rinda 
bolaga uning harakatlari mazmunini anglatish bilan birga, to‘g‘ri xatti-harakat qanday 
bo‘lishini  tushuntirish,  buning  natijasida  atrofdagilarning  qanchalik  xursand 
bo‘lishlarini  aytib  o‘tish  maqsadga  muvofiqdir.  Bunday  suhbatlar  hech  qachon 
samarasiz  bo‘lmaydi.  Biroq.  suhbatlashish  chog‘ida  bolaga  zo‘rlik  qilinsa,  bosim 
o‘tkazilsa,  bu  haqidagi  ma’lumotlar  bolaning  miyasida  uzoq  vaqt  saqlanib  qoladi. 
Hatto bir necha yillar o‘tgandan keyin ham bola bu haqida o‘ylaydi.  
K.D.Ushinskiyning fikriga ko‘ra, o‘quvchilarda shaxsiy sifatlarni hosil qilishda 
pedagogik  faoliyatni  quyidagicha  tashkil  etish  tarbiyalovchi  xarakterga  ega 
usullardan samarali foydalanish imkoniyatini yaratadi: 
1)  tarbiya  vazifalarini  aniqlashtirish va  o‘quvchilarda u  yoki  bu  faoliyat  turiga 
nisbatan ehtiyojni yuzaga keltirish; 
2)  faoliyat  usullarini  yoritish  va  ularni  tegishli  bilimlar  bilan  qurollantirish 
(ongni rivojlantirish); 
3) qo‘yilgan vazifalarni ham qilish bo‘yicha amaliy harakatlarni tashkil etish; 
4)  namoyish  qilingan  harakatlarning  o‘quvchilar  tomonidan  dastlabki  qabul 
qilinishini tashkillashtirish (harakatlar namunasi orqali); 
5)  faoliyat  va  xulq-atvor  usullarining  takomillashtirish  va  mustahkamlash 
bo‘yicha mashqlarning izchil bajarilishini ta’minlash; 
6) o‘quvchilarga mashqlarni takomillashtirish yuzasidan talablar qo‘yish; 
7) o‘quvchilarni ogohlantirish va ularning xulq-atvorlarini nazorat qilish. 
Pedagogik  jarayonda  tarbiyani  samarali  tashkil  etishda  muayyan  vositalardan 
ham foydalaniladi.  
Vosita
  (arab.  chora,  tadbir,  usul,  o‘rta,  o‘rtadagi)  –  “biror  maqsadga  erishish 
yoki biror ishni amalga oshirish uchun dastak bo‘lib xizmat qiladigan narsa, qurol”, 
“biror narsani amalga oshirish uchun xizmat qiladigan, foydalaniladigan narsa, omil. 
 
Manbalarda  pedagogik  jarayonda  qo‘llaniladigan  vosita:  1)  faoliyatning  turli 
ko‘rinishlari;  2)  pedagogik  faoliyatda  qo‘llaniladigan  moddiy  va  ma’naviy 
madaniyatga  oid  barcha  predmetlar  majmui  ekanligi;  3)  ko‘p  holatlarda  metodik 
usullar  va  hatto  metodlarning  o‘zini  ham  ta’lim  va  tarbiya  vositalari  bilan  bir  deb 
qabul qilinishi aytib o‘tiladi.  
Pedagogik  manbalarda  kishlik  faoliyatini  ham  tarbiya  sifatida  qabul  qilish 
zarurligi e’tirof etilgan.  K.D.Ushinskiy o‘qish va mehnatni shaxs ongi, his-tuyg‘ulari 
va  xulq-atvoriga  ta’sir  etuvchi  vosita  sifatida  e’tirof  etadi.  Pedagogning  qayd 
etishicha, o‘yin, o‘quvchining ishi, o‘qishidan tashqari, uning hayoti, o‘rtoqlariga va 
tarbiyachilari (o‘qituvchilar, ota-onasi)ga bo‘lgan munosabatini ham vosita deb qabul 
qilish mumkin. 

---

Mehnat  shaxsni  tarbiyalashning  eng  ta’sirchan  vositasidir.  Zero,  mehnat 
yordamida shaxsda ma’naviy-axloqiy, estetik his-tuyg‘ular shakllantiriladi, bilim va 
ishonch,  e’tiqod,  g‘oyalar  hosil  qilinadi,  xarakter,  iroda  va  boshqa  sifatlar 
tarbiyalanadi.