Nigora Erkaboyeva

21-rasm. Artikulyatsiya gimnastikasi mashqlarining turlari  
 

---

notiqlik nazariyasi ancha rivojlanganligini ko‘rsatadi
7
.
 
Nutq  ohangi,  to‘xtamlar  ham  tinglovchilarga  bevosita  kuchli  ta’sir  ko‘rsatadi. 
Nutqning  ritmi  (vazni)ga  ko‘ra  talabaga  uzatilayotgan  bilimlar,  o‘quv  materialining 
murakkab  o‘rinlari  pedagog  tomonidan  asta-sekin  bayon  qilinadi,  oson 
o‘zlashtiriladigan  qismlarini  esa  nutqni  bir  qadar  tezlashtirib  bayon  etish  mumkin. 
Pedagog o‘z faoliyatida aniq, ravon, ma’noli, ifodali nutqni o‘zlashtira olishi, bir so‘z 
bilan aytganda nutq madaniyatini egallashi zarur.  
Nutq madaniyati
 –  o‘z fikrini nutq yordamida  mantiqli, to‘g‘ri, obrazli, aniq 
va ifodali yetkazib berish malakalarining o‘zlashtirilganlik darajasi. 
O‘qituvchi  nutqini  rivojlantirishga  bir  qator  omillar  ta’sir  ko‘rsatadi.  Xususan, 
pedagogik  jarayonda    ustuvorlik  kasb  etuvchi  muloqot  (rahbariyat,  hamkasblar, 
o‘quvchilar,  ota-onalar  va  boshqalar  bilan  tashkil  etiladigan  suhbatlar),  bugungi 
kunda tobora ommalashib borayotgan ijtimoiy tarmoqlarga xos leksikon, OAV, ilmiy 
va  baddiy  adabiyotlar,  teatr  va  kino  asarlar.  O‘qituvchining  nutq  madaniyatiga  ega 
bo‘lishi  uchun  u  tomonidan  doimiy,  izchil  ravishda  o‘z  nutqi  ustida  ishlash  talab 
etiladi.  Bunda  o‘qituvchi  nutq  madaniyatini  rivojlantirishda  samarali  bo‘lgan 
yo‘llardan foydalanishi mumkin. 
Har bir shaxs, xususan, o‘qituvchining nutq madaniyatini rivojlantirishning bir 
necha yo‘llari mavjud. Ular:  
1.  Nutqni  o‘stirish  ustida  mustaqil  ishlash  (oyna  yonida  turgan  holda  bir-bir 
asardan monolog ijro qilish, kitob o‘qitish). 
2. Badiiy jihatdan mukammal bo‘lgan she’rlar va qo‘shiqlar yodlash (ham xotira 
mustahkamlanadi, nutq rivojlanadi, badiiy did o‘sadi). 
3.  Badiiy  asarlarni  mutolaa  qilish  va  o‘qilgan  asar  yuzasidan  hamkasblari, 
o‘quvchilar bilan o‘zaro fikr almashish.  
4.  Audio  yozuvlar  vositasida  nutqni  rivojlantirish  (yozuvlarni  tinglash  va 
birgalikda takrorlash).
 
5. Badiiy-havaskorlik teatr jamoalari faoliyatida ishtirok etish.  
6.  Nutqdagi  asosiy  kamchiliklar  (duduqlanish,  ravon  va  erkin  gapira  olmaslik, 
hayajonlanish,  mantiqiy  fikrlash  bilmaslik)ni  bartaraf  etish  maqsadida  mutaxassis 
maslahatini olish. 
Shunday  qilib,  nutq  tilning  asosiy  xususiyatlaridan  biri  bo‘lib,  u  kishilar 
o‘rtasida o‘zaro axborot almashish uchun xizmat qiladi. Nutq nafaqat inson hayotida, 
shu  bilan  birga  jamiyat  taraqqiyotida  ham  muhim  o‘rin  tutadi.  Binobarin,  milliy  til 
rivoji, nutqning ravon, aniq, to‘g‘ri, turli qusurlardan holi tarzda ifodalanishi ijtimoiy 
munosabatlarni  mustahkamlashga  yordam  beradi.  Pedagogning  ovozi  bir  qator 
xususiyatlarni,  xususan,  jarangdorlik,    keng  diapazonga  egalik,    havodorli,  ixchamlik, 
harakatchanlik,  chidamlilik,  moslashuvchanlik,    qarshi  shovqinlarga  nisbatan 
barqarorlik hamda  suggetsivlikni namoyon eta olishi zarur.  
Nutqning hosil bo‘lishida bir qator nutq organlari ishtirok etadi. Umumiy nom 
bilan nutq apparti deb nomlanuvchi ushbu organlarning nutq hosil qilishdagi muhim 
roli  va  o‘rnini  anglagan  holda  o‘qituvchi  o‘z  faoliyatini  ularning  gigienasiga,  nutq 
texnikasiga, shu bilan birga nutq madaniyatiga ega bo‘lishga e’tibor qaratishi zarur.    
                                                           
7
 
Нутқ маданияти / Ўқув-методик қўлл. – Тошкент: ТДПУ, 2004. – 4-бет.
 

---