Nigora Erkaboyeva pedagogik mahorat (O‘quv qo‘llanma) Toshkent

rasm. Nafas olish texnikasining asosiy turlari

Nutqning hosil bo‘lishida tovushlar ham muhim o‘rin tutadi.
Tovush – chiqarilgan havoni xiqildoqdan o‘tish paytida ovoz pardalarning tebranishi natijasida vujudga keladigan hodisa, sado, sas.
Tovush bir qator xususiyatlarni namoyon etadi. Ular quyidagilar (5-rasm):
Tovush kuchi – tovush apparati organlarining faol ishlashiga bog‘liq bo‘lib, chiqarilayotgan havo oqimining tovush tirqishiga bo‘lgan bosimi qanchalik katta bo‘lsa, tovush ham shuncha kuchli bo‘ladi.
Tovush pardozi – tovushning uzoq masofaga uzatilishi va qattiqligining ta’minlanganligini bildiradi.
Tovush ixchamligi va harakatchanligi – uning mazmuniga, tinglovchilarga moslab o‘zgartirilishini anglatadi.
Diapazon – tovush hajmi bo‘lib, uning chegarasi eng yuqori va quyi ohanglar bilan belgilanadi. Diapazonning qisqarishi nutqni bir ohangli (zerikarli) bo‘lib qolishiga sabab bo‘ladi. Bir ohangda gapirish axborotni idrok qilishni susaytiradi, uyquni keltiradi.
Tembr – tovush rangdorligi, yorqinligi, yumshoqligi va alohidaligini ifodalashga xizmat qiladi.
Pedagog nutqini tashkil etishda d i k ts i ya ham alohida o‘rin tutadi.
Diktsiya so‘zlarning aniq talaffuz qilinishidir.
Talaffuzning aniqligi pedagog nutqining tushunarli bo‘lishiga yordam beradi,

shuningdek, talabalar tomonidan tushunilishini ta’minlaydi. Talaffuz qanchalik aniq bo‘lsa, aytilayotgan so‘z, ifodalanayotgan bo‘g‘in va tovushlar shunchalik tiniq, yorqin ifodalanadi. Tovush nutq apparatining barcha a’zolari (lablar, jag‘, tishlar, yumshoq va qattiq tanglay, kichik til, kekirdak, tomoq orqa devori, tovush naychalari)ning birgalikda unumli ishlashiga bog‘liq. Til, lablar, yumshoq tanglay, kichik til, va pastki jag‘ nutqda faol ishtirok etadi. Shu sababli ularni doimiy mashq qildirish turish muhim ahamiyatga ega.
Artikulyatsiya (lot. articulation < articulare – aniq talaffuz qilmoq) nutq organ (a’zo)larining tovush hosil qilishdagi harakatlari holati.
Tovushning aniq talaffuz qilinishini takomillashtirish artikulyatsiya gimnastikasi asosida amalga oshiriladi (21-rasm):


Asosiy turlari

Nutq apparati uchun dastlabki mashqlar
Har bir unli va undosh tovushlarni to‘g‘ri ifodalashga o‘rgatuvchi
mashqlar (ifodali o‘qish, tez aytishlar)

8.